Σαν σήμερα: Ο Αρχάνθρωπος που βαφτίστηκε ο «πρώτος Homo Sapiens» και ξεσήκωσε θύελλα διαμάχης

Σαν σήμερα, στις 16 Μαρτίου του 1992, ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός θα υποστήριζε σε δηλώσεις του ότι ο πρώτος Homo Sapiens ξεκίνησε πριν από 700.000 χρόνια από τη βόρεια Ελλάδα. Ποιος είναι ο «Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων», η ανακάλυψη του οποίου οδήγησε σε αυτόν τον τολμηρό -θα έλεγε κανείς- ισχυρισμό;

Το 1960 στο σπήλαιο των Πετραλώνων, ένα χιλιόμετρο μακριά από το ομώνυμο χωριό, ένας βοσκός θα εντόπιζε ένα ανθρώπινο κρανίο, το οποίο από τότε αποτελεί αντικείμενο μελέτης και (σφοδρής) επιστημονικής διαμάχης για την ταυτότητα και την ηλικία του κατόχου του, ο οποίος ονομάστηκε «Αρχάνθρωπος των Πετραλώνων».

Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός που ασχολήθηκε επί σειρά ετών με το εύρημα, υποστήριξε με πάθος ότι επρόκειτο για τον αρχαιότερο ευρωπαιοειδή πρόγονο του ανθρώπου, και μάλιστα ο πρώτος homo sapiens παγκοσμίως. Μάλιστα, ήταν αυτός που τον ονόμασε «Αρχάνθρωπο» και ήρθε σε μετωπική σύγκρουση με συναδέλφους του από το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με τη χρονολόγηση και τις μεθόδους του.

Πώς ξεκίνησαν όλα

Το σπήλαιο των Πετραλώνων ανακαλύφθηκε το 1959 από τους κατοίκους του ομώνυμου χωριού, ενώ τον επόμενο χρόνο, το 1960, ανακαλύφθηκε στο εσωτερικό του ένα ανθρώπινο κρανίο που αποτέλεσε έκτοτε το επίκεντρο του ενδιαφέροντος

Το κρανίο αρχικά μεταφέρθηκε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Από εκεί, η μελέτη του ανατέθηκε στον Γερμανό καθηγητή Μπράιντιγκερ, ο οποίος παρουσίασε τα πορίσματά του στο 7ο Διεθνές Συνέδριο Ανθρωπολογίας στη Μόσχα τον Αύγουστο του 1964.

Κατά τον Μπράιντιγκερ, το κρανίο πιθανότατα είχε πέσει στη σπηλιά από κάποια ρωγμή και η ηλικία του δεν ξεπερνούσε τα 70.000 χρόνια. Παρόλα αυτά, ήταν ένα εύρημα ύψιστης σημασίας. Μέχρι τότε, ο ελλαδικός χώρος θεωρούταν «ανθρωπολογικά νεκρός», καθώς ποτέ δεν είχαν εντοπιστεί άλλα παλαιοντολογικά απολιθώματα. Επιπλέον, οι επιστήμονες θεωρούσαν ότι η Ελλάδα είχε αρχίσει να κατοικείται από ινδοευρωπαϊκούς πληθυσμούς μόλις λίγες χιλιάδες χρόνια πριν. Κυριαρχούσε, δηλαδή, η πεποίθηση ότι οι Έλληνες δεν αποτελούσαν αυτόχθονο φύλο.

Παρών στο συνέδριο της Μόσχας ήταν και ένας Έλληνας ανθρωπολόγος. Ο Άρης Πουλιανός, γεννημένος στην Ικαρία, είχε από χρόνια φύγει στο εξωτερικό για να ειδικευτεί στο αντικείμενο της ανθρωπολογίας. Μετά τον εμφύλιο, στον οποίο είχε συμμετάσχει και πολεμήσει στο πλευρό του ΔΣΕ, μετέβη στη Νέα Υόρκη, όπου σπούδασε βιολογία. Ύστερα, πήγε στη Μόσχα προκειμένου να ειδικευτεί στο μεγάλο του πάθος, τη μελέτη της ανθρώπινης εξέλιξης.

Όταν έμαθε για το ιστορικό εύρημα και άκουσε προσεκτικά τη μελέτη του Γερμανού συναδέλφου του, τον πλημμύρισε η επιθυμία να δει με τα μάτια του το σπήλαιο και να το ερευνήσει με τις δικές του μεθόδους. Έτσι, τον Ιανουάριο του 1965 άφησε πίσω του τη ρωσική πρωτεύουσα και βρέθηκε στα Πετράλωνα.

Η θεωρία για τον «Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων»

Αρχικά, ο Πουλιανός, με τη βοήθεια των κατοίκων, κατέβηκε με φανάρια στο σπήλαιο. Παρατήρησε τους σταλακτίτες, τους σταλαγμίτες, τη δομή και τα τοιχώματά του και ανέπτυξε μία θεωρία που ήταν πολύ διαφορετική σε σχέση με εκείνη του Γερμανού.

Ειδικότερα, ήταν πεπεισμένος ότι το κρανίο ανήκε σε άνθρωπο που κατοικούσε στη σπηλιά εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Έμενε να το επιβεβαιώσει μελετώντας και το ίδιο το απολίθωμα. Πήγε στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου του έδωσαν την άδεια να διεξαγάγει τις μελέτες του. Το πόρισμα που έβγαλε ήταν μια μεγάλη ανατροπή.

Ο Πουλιανός ισχυρίστηκε ότι ο Πετραλώνειος άνθρωπος ήταν τουλάχιστον 700.000 ετών και διέθετε αναπτυγμένη νοημοσύνη και έναρθρο λόγο.

Η εκτίμηση αυτή στηρίχτηκε στο μέγεθος του εγκεφάλου του, την ύπαρξη οστέινων και λίθινων εργαλείων στη σπηλιά καταφύγιο, αλλά και στη χρήση φωτιάς. Όταν πέθανε ήταν περίπου 30 με 35 ετών -ηλικιωμένος για τα δεδομένα της εποχής- και είχε ύψος 1,50. Πιθανότατα είχε καταφύγει στο σπήλαιο για να προστατευτεί από κάποιον μεγάλο παγετώνα της περιόδου.

Η ηλικιακή εκτίμηση των επτακοσίων χιλιάδων χρόνων από τον θάνατό του ταίριαζε, σύμφωνα με τον Πουλιανό, και με τα 34 στρώματα των τοιχωμάτων του σπηλαίου. Το ενδέκατο, όπου εντοπίστηκε το κρανίο, τοποθετήθηκε χρονικά από τον Πουλιανό στην Κρήνεια Περίοδο, δηλαδή περίπου επτακόσιες πενήντα χιλιάδες χρόνια πριν.

Επιπλέον, η στάχτη που υπήρχε ανάμεσα στους σταλαγμίτες χρονολογήθηκε στο ένα εκατομμύριο χρόνια, γεγονός που αποδείκνυε με σιγουριά την ανθρώπινη παρουσία στο σημείο την περίοδο εκείνη.

Εάν οι εκτιμήσεις του Έλληνα επιστήμονα ήταν σωστές, τότε επρόκειτο για τον αρχαιότερο ευρωπαιοειδή πρόγονο που είχε βρεθεί ως τότε, αλλά και τον πρώτο homo sapiens παγκοσμίως.

Αυτό θα κατέρριπτε τη θεωρία περί αφρικανοκεντρικής προέλευσης του ανθρώπινου είδους. Άλλωστε, και τα χαρακτηριστικά ακόμα του αρχανθρώπου διέφεραν πολύ από αυτά των Αφρικανών «συγχρόνων» του. Επρόκειτο ξεκάθαρα για αυτόχθονα πρόγονο της καυκάσιας φυλής.

Για να ενισχύσει τη θεωρία του, ο Πουλιανός κάλεσε διακεκριμένους επιστήμονες από την Ιαπωνία και την Αμερική. Ο Ιάπωνας καθηγητής Μοτόζι Ικέγια, κορυφαίος πυρηνικός φυσικός, επισκέφθηκε το σπήλαιο πέντε φορές και για να εφαρμόσει την πρωτοποριακή μέθοδο του παλαιομαγνητισμού. Εν τέλει επιβεβαίωσε τους ισχυρισμούς του Πουλιανού.

Ο Άρης Πουλιανός, κατέχοντας τη θέση του επικεφαλής της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος, διενήργησε τις έρευνές του σε βάθος πολλών ετών. Έχοντας εξασφαλίσει την άδεια από το ΚΑΣ (Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο) έκανε ανασκαφές στο σπήλαιο, μελέτησε διεξοδικά τα πετρώματα και επένδυσε μεγάλο μέρος της περιουσίας του προκειμένου να το κάνει επισκέψιμο.

Το φωταγώγησε, διαμόρφωσε το «μαυσωλείο», όπως ονόμαζε τον χώρο που βρέθηκε το κρανίο, με ομοιώματα των παλαιολιθικών κατοίκων του και χρηματοδότησε τη δημιουργία ενός μικρού μουσείου όπου θα εκθέτονταν όλα τα ευρήματα.

Η αμφισβήτηση και η δικαστική διαμάχη

Ωστόσο, υπήρχαν αντιρρήσεις για τις ανακοινώσεις του ανθρωπολόγου. Αρχικά, οι γεωλόγοι του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, έχοντας κάνει χρήση της χημικής μεθόδου της ισολευκίνης των οστών, ήταν πεπεισμένοι ότι η ηλικία του Αρχανθρώπου δεν ξεπερνούσε τα 200 χιλιάδες χρόνια.

Αμφισβητούσαν τις τεχνικές του Πουλιανού και χαρακτήριζαν την ενασχόλησή του με το σπήλαιο ως αντιδεοντολογική. Άλλωστε, όταν του χορηγήθηκε για πρώτη φορά άδεια για να μελετήσει το σπήλαιο το 1968, οι έρευνες του πανεπιστημίου είχαν ήδη κλείσει οκτώ χρόνια.

Η αντιπαράθεση έφτασε μέχρι τα δικαστήρια. Αρχικά, ο Πουλιανός κατέθεσε μήνυση εναντίον πέντε προσώπων για συκοφαντική δυσφήμιση.

Σύμφωνα με τον Πουλιανό, είχε θιχτεί δημόσια η επιστημονική του υπόληψη, αλλά και η προσωπικότητά του. Ωστόσο, η διαμάχη έληξε με τη δικαστική ήττα του επιστήμονα.

Λίγους μήνες αργότερα, το καλοκαίρι του 1983, ο Πουλιανός και η ομάδα του εκδιώχθηκαν δια της βίας από το σπήλαιο των Πετραλώνων.

Παράλληλα, το Υπουργείο Πολιτισμού εμπόδισε την περαιτέρω ανανέωση της άδειας της Ανθρωπολογικής Εταιρείας για ανασκαφές και μελέτες. Το χάσμα των επιστημονικών απόψεων μεταξύ του Πουλιανού και της αντιμαχόμενης ομάδας παλαιοντολόγων έμοιαζε αγεφύρωτο και όσο περνούσε ο καιρός το σπήλαιο κινδύνευε να μετατραπεί σε «πεδίο μάχης».

Ο Πουλιανός επέμεινε στους ισχυρισμούς του και κατέφυγε στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Ακολούθησαν πολυετείς και πολυδάπανοι δικαστικοί αγώνες του ίδιου εναντίον της Πολιτείας. Εν τέλει, δικαιώθηκε και το 1997 του επιτράπηκε να μπει και πάλι στο σπήλαιο.

Ο 73χρονος πλέον άντρας κατήγγειλε ότι κατά τη διάρκεια της απουσίας του, οι καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης που είχαν αναλάβει τη σπηλιά είχαν εξαφανίσει πολλά από τα ευρήματα. Μεταξύ αυτών βρίσκονταν και κάποια ανθρώπινα οστά που πιθανολογούσε ότι ανήκαν στον Αρχάνθρωπο.

Υποστήριξε, μάλιστα, ότι αυτό γινόταν σκόπιμα και εν γνώσει της ελληνικής κυβέρνησης. Ακολούθησε νέα δικαστική διαμάχη και το 2011 το σπήλαιο και το μουσείο πέρασαν στην αποκλειστική αρμοδιότητα του Υπουργείου Πολιτισμού.

Το σπήλαιο σήμερα

Τελικά, στον Πουλιανό δεν επιτράπηκε να ξαναπλησιάσει το σπήλαιο με την ιδιότητα του ερευνητή. Πλέον το όνομά του δεν αναφέρεται πουθενά, ούτε καν στο μουσείο που ίδρυσε ο ίδιος. Οι απόψεις του έχουν απορριφθεί πλήρως από το ελληνικό κράτος και πλέον έχει κυριαρχήσει το πόρισμα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης για το αμφιλεγόμενο κρανίο.

Μετά από πλήθος μελετών και θεωριών η κρατούσα επιστημονική άποψη είναι ότι το κρανίο αυτό ανήκει σε έναν Άνθρωπο της Χαϊδελβέργης. Ο Homo heidelbergensis (Χαϊδελβέργειος Άνθρωπος) είναι ένα εξαφανισμένο είδος ή υποείδος αρχαϊκού ανθρώπου, που υπήρχε κατά το Μέσο Πλειστόκαινο. Ταξινομήθηκε ως υποείδος του Homo erectus το 1950 αλλά προς το τέλος του αιώνα ταξινομήθηκε ευρύτερα ως ιδιαίτερο είδος.

Ο H. heidelbergensis θεωρείται ως ο πιο πρόσφατος κοινός πρόγονος των σύγχρονων ανθρώπων αλλά και των Νεάντερταλ. Τα πιο πρόσφατα ευρήματα υποδεικνύουν πως ο H. heidelbergensis πιθανότατα ήταν το πρώτο είδος του γένους Homo που έθαβε τους νεκρούς. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν πως ο H. heidelbergensis, όπως και ο απόγονός του H. neanderthalensis, είχαν μία πρωτόγονη μορφή γλώσσας.

Με δημοσίευση της στην επιθεώρηση «Journal of Archaeological Science: Reports» ερευνητική ομάδα του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης πραγματοποίησε με χρήση τρισδιάστατων σαρώσεων του κρανίου μια ανασύνθεση του προσώπου του Αρχανθρώπου των Πετραλώνων.

«Το κρανίο των Πετραλώνων είναι ένα από τα πιο ολοκληρωμένα ανατομικά ανθρώπινα απολιθώματα του Μέσου Πλειστόκαινου και βασικό παλαιοανθρωπολογικό εύρημα στην Ευρώπη. Σύμφωνα με τα σεξουαλικά διμορφικά χαρακτηριστικά του, ανήκει σε έναν άνδρα. Τα χαρακτηριστικά του κρανίου υποδηλώνουν νεαρή ηλικία, πιθανώς όχι μεγαλύτερη από 35 ετών. Η μάζα σώματος έχει υπολογιστεί στα 52 κιλά» αναφέρουν οι ερευνητές που σημειώνουν ότι τέτοιου είδους ανασυνθέσεις προσώπων πανάρχαιων ανθρώπων μπορούν να αποκαλύψουν μια σειρά από στοιχεία για αυτούς τόσο σε καθαρά επιστημονικό επίπεδο αλλά και πολιτισμικού χαρακτήρα δεδομένα για αυτούς.