Και μετά το «μανιτάρι», τι; Το επιχειρησιακό σχέδιο της Ελλάδας σε περίπτωση πυρηνικού συναγερμού

Είναι γεγονός πως ζούμε σε… περίεργες εποχές. Κι όταν κάνουμε λόγο για «περίεργες», προφανώς κανείς δεν θα περίμενε πριν λίγα χρόνια πως σήμερα θα μιλούσαμε για «πυρηνικά σύννεφα πάνω από την Ευρώπη» ή για κίνδυνο παγκόσμιας σύρραξης με πυρηνικά όπλα.

Δυστυχώς, όμως, η κλιμάκωση που έχει σημειωθεί (κυρίως) στο πολεμικό μέτωπο στην Ουκρανία και οι ολοένα αυξανόμενες απειλές της Μόσχας για πυρηνική απάντηση στην εμπλοκή της Δύσης στον πόλεμο, έχουν αφήσει όλα τα ενδεχόμενα ορθάνοιχτα για ένα μέλλον βγαλμένο από πολύ δυστοπικά σενάρια.

Στο εν λόγω άρθρο, όμως, δεν θα κάνουμε εικασίες για το αν θα πατήσει το κουμπί ο Βλαντίμιρ Πούτιν ή όχι αλλά θα εξετάσουμε πόσο προετοιμασμένη είναι η Ελλάδα στην περίπτωση ενός πυρηνικού χτυπήματος στη γειτονιά μας. Υπάρχει κάποιο επιχειρησιακό σχέδιο στην περίπτωση που στην Ουκρανία πέσει ένα «μανιτάρι»; Η απάντηση είναι «ναι» και το όνομά του είναι ΕΣΑΡΠΕΑ.

ΕΣΑΡΠΕΑ: Ειδικό Σχέδιο Απόκρισης σε Ραδιολογική ή Πυρηνική Έκτακτη Ανάγκη

Τον Μάιο του 2022 η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας (ΕΕΑΕ) ανακοίνωσε ότι εκπόνησε ένα Ειδικό Σχέδιο Απόκρισης σε Ραδιολογική Έκτακτη Ανάγκη (ΕΣΑΡΠΕΑ) σε περίπτωση σοβαρού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων. Η πρωτοβουλία ελήφθη στο πλαίσιο της αναθεώρησης του συστήματος διαχείρισης καταστάσεων ραδιολογικής και πυρηνικής έκτακτης ανάγκης, σύμφωνα με τις προβλέψεις των νέων κανονισμών ακτινοπροστασίας.

Όπως αναφέρεται στη σχετική ανακοίνωση της ΕΕΑΕ, «με το σχέδιο αντιμετώπισης σοβαρού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων, που μπορεί να πλήξει την ελληνική επικράτεια, επιδιώκεται η άμεση και συντονισμένη απόκριση των εμπλεκόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα διοίκησης (κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό) με στόχο την προστασία της υγείας και της περιουσίας των πολιτών, την προστασία του περιβάλλοντος, των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των υποδομών της χώρας, την αποτελεσματική αντιμετώπιση των εκτάκτων αναγκών και τη διαχείριση των συνεπειών του συμβάντος, καθώς και την ενημέρωση των πολιτών».

Η ΑΔΚΕΑ (Αξιολόγηση των Δυνητικών Καταστάσεων Έκτακτης Ανάγκης) περιλαμβάνει τα παρακάτω σενάρια καταστάσεων ραδιολογικής ή πυρηνικής έκτακτης ανάγκης που μπορεί να προκύψουν εντός της Ελληνικής επικράτειας, λαμβανομένου υπόψη και του γεγονότος ότι η Ελληνική επικράτεια δύναται να πληγεί από καταστάσεις έκτακτης ανάγκης που λαμβάνουν χώρα εκτός του εδάφους της:

• α) Ατύχημα σε πυρηνικό σταθμό εκτός συνόρων
• β) Πυρηνικό ατύχημα σε ελλιμενισμένο πυρηνοκίνητο πλοίο
• γ) Ατύχημα σε αδειοδοτημένη εγκατάσταση εντός συνόρων
• δ) Έκτακτη ανάγκη με εμπλοκή επικίνδυνης πηγής σε απρόβλεπτη τοποθεσία
• ε) Ατύχημα κατά τη μεταφορά ραδιενεργών υλικών
• στ) Κακόβουλη πράξη με χρήση ραδιολογικού ή πυρηνικού παράγοντα.

Το παρόν Σχέδιο ενεργοποιείται και εφαρμόζεται σε περίπτωση που συμβεί ή υπάρχει η υπόνοια ότι έχει ή θα συμβεί έκλυση ραδιενέργειας στο περιβάλλον ως αποτέλεσμα σοβαρού πυρηνικού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων που δύναται να πλήξει την Ελληνική επικράτεια.

Το Σχέδιο ενεργοποιείται από τον Γενικό Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας οποτεδήποτε ενημερωθεί από τον Προέδρο της ΕΕΑΕ ότι η έκλυση ραδιενέργειας μπορεί να προκαλέσει διασπορά ραδιενέργειας στην Ελληνική επικράτεια σε επίπεδα που δεν δύναται να παραβλεφθούν από άποψη ακτινοπροστασίας.

Σκοπός του Ειδικού Σχεδίου

Με το παρόν Ειδικό Σχέδιο αντιμετώπισης σοβαρού ατυχήματος σε πυρηνική εγκατάσταση εκτός συνόρων που δύναται να πλήξει την Ελληνική επικράτεια επιδιώκεται η άμεση και συντονισμένη απόκριση των εμπλεκόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα διοίκησης (κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό):

• για την προστασία της υγείας και της περιουσίας των πολιτών, καθώς και στην προστασία του περιβάλλοντος, των πλουτοπαραγωγικών πηγών και των υποδομών της χώρας,
• για την αποτελεσματική αντιμετώπιση των εκτάκτων αναγκών και τη διαχείριση των συνεπειών του συμβάντος τόσο βραχυπρόθεσμα όσο και μεσο, μακρο-πρόθεσμα,
• για την ενημέρωση των πολιτών.

Προϋπόθεση για την επίτευξη του σκοπού αυτού είναι η συνέργεια, η συνεργασία και η διαλειτουργικότητα των εμπλεκόμενων φορέων σε όλα τα επίπεδα διοίκησης.

Εδώ αξίζει να σημειωθεί πως για να ελεγχθεί το εν λόγω επιχειρησιακό σχέδιο πραγματοποιούνται ασκήσεις από τους εμπλεκόμενους φορείς (υπουργεία, περιφέρειες κλπ), σύμφωνα με τις κατεθυντήριες γραμμές που προβλέπει το σχέδιο «Ξενοκράτης».

Στο πλαίσιο αυτό, με εντολή των Περιφερειαρχών, οι Αυτοτελείς Δ/νσεις Πολιτικής Προστασίας των Περιφερειών καλούνται να προγραμματίζουν σε διετή βάση μία άσκηση ετοιμότητας για την αντιμετώπιση εκτάκτων αναγκών και την άμεση/βραχεία διαχείριση των συνεπειών από την εκδήλωση ατυχήματος, βάσει του αντίστοιχου σχεδιασμού τους.

Ιδιαίτερη βαρύτητα στις συγκεκριμένες ασκήσεις δίνεται σε όλα τα στάδια διεξαγωγής δειγματοληψιών και μετρήσεων.

«Έσκασε» το μανιτάρι - Και τώρα;

Ας μπούμε όμως στα βαθιά: Στο απευκταίο σενάριο που σημειωθεί κάποιο πυρηνικό χτύπημα ή ατύχημα, η Ελληνική Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας το πληροφορείται άμεσα μέσω των επίσημων συστημάτων ειδοποίησης της ΕΕ (ECURIE) ή του ΙΑΕΑ (Διεθνής Υπηρεσία Ατομικής Ενέργειας).

Αμέσως τίθεται σε εφαρμογή το εν λόγω επιχειρησιακό σχέδιο, με άμεση προτεραιότητα την εκτίμηση του κινδύνου που διατρέχει η χώρα μας από άποψη έκλυσης ραδιενέργειας στον ελλαδικό χώρο. Σε περίπτωση θετικής εκτίμησης κινδύνου, ο Πρόεδρος της ΕΕΑΕ ενημερώνει άμεσα τον Γενικό Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας και ο τελευταίος ενεργοποιεί άμεσα το παρόν Ειδικό Σχέδιο.

Η «απάντηση» της χώρας στο σενάριο που διατρέχουμε κίνδυνο, χωρίζεται σε τρεις δράσεις, οι οποίες εκτελούνται ταυτόχρονα και παράλληλα. Πρόκειται για τις άμεσες δράσεις προστασίας του πληθυσμού (δέσμη Α), τις πάγιες δράσεις απόκρισης (δέσμη Β) και τις δράσεις απόκρισης λοιπών φορέων (δέσμη Γ). Ας τις δούμε ξεχωριστά:

Δέσμη Α - Μήνυμα από 112, έλεγχοι σε τρόφιμα, νερό, γάλα

Στο σενάριο που ο κίνδυνος είναι άμεσος, ενεργοποιείται ο προληπτικός περιορισμός στην κατανάλωση της «πρώτης ομάδας τροφίμων» μέχρι να επιβεβαιωθεί η καταλληλότητά τους μέσω δειγματοληψίας και εργαστηριακής μέτρησης της ραδιενέργειάς τους.

Εδώ είναι και το σημείο που η ΓΓΠΠ ενημερώνει με προειδοποιητικό μήνυμα μέσω του 112 τον τοπικό πληθυσμό καθώς και τα ΜΜΕ.

Με μέριμνα των Περιφερειαρχών, κατόπιν κινητοποίησής τους από τη ΓΓΠΠ, οι Περιφέρειες προβαίνουν κατά προτεραιότητα στη διεξαγωγή δειγματοληψιών στα επαπειλούμενα είδη στις συγκεκριμένες Περιφερειακές Ενότητες που έχουν τεθεί σε κίνδυνο.

Σποραδικά, σε συγκεκριμένες Περιφερειακές Ενότητες (π.χ. σε νησιά), όπου το σύστημα ύδρευσης κάποιων Δήμων τυχόν περιλαμβάνει συλλογή βρόχινου νερού για ανθρώπινη κατανάλωση, το πρόγραμμα δειγματοληψιών περιλαμβάνει και νερό ανθρώπινης κατανάλωσης (όλα αυτά σε περίπτωση που έχει βρέξει σε σύντομο χρονικό διάστημα).

Τα αποτελέσματα των ελέγχων στο γάλα, το νερό ανθρώπινης κατανάλωσης και τα προϊόντα φυτικής προέλευσης διαβιβάζονται από την ΕΕΑΕ, κατά περίπτωση, στο Υπουργείο Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων και στο Υπουργείο Υγείας, τα οποία αποφασίζουν σχετικά με την καταλληλότητά τους.

Παράλληλα, η ΕΕΑΕ και το Δίκτυο Συνεργαζόμενων Εργαστηρίων αποστέλλει κλιμάκιο για τη διεξαγωγή μετρήσεων στις περιοχές, με σκοπό την καλύτερη γεωγραφική οριοθέτηση της ρύπανσης.

Δέσμη Β - Μετρήσεις ραδιενέργειας, συστάσεις στους πολίτες

Με μέριμνα των Περιφερειαρχών, κατόπιν κινητοποίησής τους από τη ΓΓΠΠ, οι Περιφέρειες τίθενται σε κατάσταση ετοιμότητας και μόλις λάβουν σχετική ειδοποίηση από τη ΓΓΠΠ αρχίζουν άμεσα τη διεξαγωγή των δειγματοληψιών και τη διακίνηση των δειγμάτων προς τα εργαστήρια μετρήσεων.

Η ΕΕΑΕ και το Δίκτυο Συνεργαζόμενων Εργαστηρίων:

• Πραγματοποιούν τις εργαστηριακές αναλύσεις των δειγμάτων που αποστέλλουν οι Περιφέρειες.

• Διενεργούν δειγματοληψίες αέρα και εργαστηριακές μετρήσεις της ραδιενέργειας της ατμόσφαιρας

• Νοείται ότι η ΕΕΑΕ συνεχώς παρακολουθεί και αξιολογεί τις μετρήσεις του τηλεμετρικού δικτύου μέτρησης ραδιενέργειας

Η ΓΓΠΠ ανακοινώνει απλές συστάσεις προς τον πληθυσμό, βάσει των προτάσεων της ΕΕΑΕ όσον αφορά τον χρόνο και τον τόπο διέλευσης του ραδιενεργού νέφους, ειδικότερα:

Εάν υπάρχει χρόνος μέχρι να αφιχθεί το νέφος, συστήνεται στον πληθυσμό να λάβει, κατά το δυνατόν, μέτρα για την πρόληψη ή την ελαχιστοποίηση της ραδιενεργής ρύπανσης των γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, όπως:

• κάλυψη με πλαστικά φύλλα ή μουσαμάδες φυτών, ζωοτροφών, ανοικτών δεξαμενών νερού κλπ.,

• κλείσιμο του εξαερισμού των θερμοκηπίων,

• μετακίνηση των ζώων από τα βοσκοτόπια και ενσταυλισμός τους σε κλειστό υπόστεγο,

• συγκομιδή τυχόν ώριμων καλλιεργειών και αποθήκευση των καρπών σε μέρη που προστατεύονται από την εναπόθεση ραδιενέργειας

Μετά την άφιξη του νέφους και μέχρι να ληφθούν περαιτέρω οδηγίες από τις αρμόδιες αρχές, συστήνεται στον πληθυσμό:

• να αποφύγει την μη απαραίτητη παραμονή σε εξωτερικούς χώρους κατά τη διάρκεια διέλευσης του νέφους, παραμένοντας σε κλειστούς χώρους,

• να αποτρέψει την επαφή με το χώμα, ιδίως των παιδιών,

• να περιορίσει τον εξαερισμό του κλειστού χώρου (π.χ. κλειστά παράθυρα, διακοπή της προσαγωγής του κλιματιζόμενου φρέσκου εξωτερικού αέρα),

• να αποφύγει την κατανάλωση άγριων φυτών (π.χ. μανιτάρια, μύρτιλα) ή θηραμάτων
• να αποφεύγει τη χρήση βρόχινου νερού για ανθρώπινη κατανάλωση.

Παράλληλα, συστήνεται στον πληθυσμό να αναζητά πληροφορίες και οδηγίες από τις υπεύθυνες αρμόδιες αρχές και, κυρίως, να μην λάβει αυθαίρετα μέτρα προστασίας, όπως π.χ. ταμπλέτες ιωδίου.

Η ΕΕΑΕ διαβιβάζει στο Υπουργείο Γεωργικής Ανάπτυξης και Τροφίμων τα αποτελέσματα, οι τιμές των οποίων βρίσκονται πάνω από το 1/10 των μεγίστων επιτρεπτών επιπέδων.

Η ΓΓΠΠ από κοινού με το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης και Τροφίμων ανακοινώνουν και αναλαμβάνουν τη διαχείριση της επικοινωνίας σχετικά με τις εφαρμοστέες αποφάσεις ελέγχου της διάθεσης των τροφίμων και σχετικά με τη διαχείριση των τροφίμων που αποσύρονται.

Δέσμη Γ - Ταξιδιωτικές οδηγίες, δράσεις από Λιμενικό και ΥΠΑ

Εφόσον κρίνουν ότι είναι απαραίτητο, ανάλογα με το είδος την έκταση και την ένταση των συνεπειών του ατυχήματος, δρομολογούνται από τους λοιπούς εμπλεκόμενους φορείς οι παρακάτω δράσεις:

Το Υπουργείο Εξωτερικών εκδίδει ταξιδιωτικές οδηγίες, οδηγίες προς τους Έλληνες υπηκόους που βρίσκονται στην περιοχή του ατυχήματος, καθώς οδηγίες προς πληρώματα ελληνικών πλοίων, λαμβανομένων υπόψη και των ανακοινώσεων των ξένων αρχών. Σχετικές κατευθυντήριες οδηγίες παρέχονται στους φορείς από το παράδειγμα του ατυχήματος της Φουκουσίμα το 2011.

Το Λιμενικό Σώμα δρομολογεί δράσεις σε σχέση με τα προβλεπόμενα στη Διεθνή Σύμβαση για τον έλεγχο και τη διαχείριση του θαλασσίου έρματος και των ιζημάτων των πλοίων (BWM 2004) από νερά έρματος πλοίων προερχομένων από την περιοχή του ατυχήματος ή ραδιορυπασμένων περιοχών. Επίσης, μεριμνά για την επιτήρηση τυχόν μέτρων ραδιολογικού ελέγχου τέτοιων πλοίων σε συνεργασία, κατά περίπτωση, με τον φορέα διοίκησης και εκμετάλλευσης λιμένος.

Η Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας εκδίδει οδηγίες πτήσεων ή/και οδηγίες απαγόρευσης πτήσεων από/προς τις ρυπασμένες περιοχές, λαμβανομένων υπόψη και των ανακοινώσεων των ξένων αρχών.

Επικοινωνίες σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης

Σημαντικό ρόλο σε μία τέτοια κατάσταση έκτακτης ανάγκης είναι και οι επικοινωνίες μεταξύ των εμπλεκόμενων φορέων. Σύμφωνα με το επιχεισιακό σχέδιο, οι επικοινωνίες σε ένα τέτοιο έκτακτο περιστατικό γίνονται κατά κανόνα με τη χρήση των δικτύων σταθερής και κινητής τηλεφωνίας και τη χρήση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου.

Για τις ενδοεπικοινωνίες τους οι εμπλεκόμενοι φορείς μπορούν να χρησιμοποιούν και δίκτυα ασύρματων επικοινωνιών, σύμφωνα με τα προβλεπόμενα στον επιχειρησιακό σχεδιασμό τους.

Κατά τη διάρκεια της έκτακτης ανάγκης έχει κρίσιμη σημασία για την αξιοπιστία των αρχών και τη διατήρηση της εμπιστοσύνης του πληθυσμού προς αυτές, αλλά και για την ανταλλαγή πληροφοριών με ευρωπαϊκούς και διεθνείς οργανισμούς, η αδιάλειπτη λειτουργία κρίσιμων τηλεπικοινωνιακών υποδομών (τηλεφωνίας και διαδικτύου) της ΕΕΑΕ.

Σε περίπτωση βλάβης ή δυσλειτουργίας των τηλεπικοινωνιακών υποδομών της ΕΕΑΕ υποβάλλεται δια της ΓΓΠΠ αίτημα συνδρομής για επείγουσα ανάληψη των κατά περίπτωση απαιτούμενων ενεργειών αποκατάστασης προς τους παρόχους τηλεπικοινωνιακών υπηρεσιών (COSMOTE, VODAFONE), παρόχους υπηρεσιών δικτύου (ΕΔΥΤΕ), καθώς και στον ΔΕΔΔΗΕ σε περίπτωση απώλειας της παροχής ηλεκτρικού ρεύματος.

Δειγματοληψίες και μετρήσεις ραδιενέργειας περιβάλλοντος και τροφίμων

Κατά τη φάση της απόκρισης της έκτακτης ανάγκης αλλά και κατά τη φάση της αποκατάστασης που ακολουθεί μετά τη λήξη της έκτακτης ανάγκης είναι απαραίτητο να διεξαχθούν εκτενείς δειγματοληψίες και μετρήσεις ραδιενέργειας, προκειμένου να γίνει εκτίμηση του περιστατικού και να υποστηριχθεί η λήψη αποφάσεων για τις δράσεις απόκρισης και τα μέτρα προστασίας.

Με βάση τα αποτελέσματα των δειγματοληψιών και μετρήσεων γίνεται συνεχής επανεκτίμηση των συνθηκών, καθώς και των δράσεων/μέτρων που πιθανά έχουν δρομολογηθεί ή απαιτείται να δρομολογηθούν.

Οι συγκεκριμένες μετρήσεις εστιάζουν στην «πρώτη ομάδα προϊόντων», συμπεριλαμβανομένου του βρόχινου νερού που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση. Παράλληλα, διενεργούνται μετρήσεις για τη ραδιενέργεια του αέρα ώστε να γίνεται εκτίμηση της έντασης και της έκτασης του περιστατικού. Οι δειγματοληψίες και οι μετρήσεις διενεργούνται από την ΕΕΑΕ και το Δίκτυο Συνεργαζόμενων Εργαστηρίων. Τέλος, πραγματοποιούνται συστηματικοί έλεγχοι στο γάλα και τα φυτικά προϊόντα σε σχέση εμ τη διάθεσή τους στην αγορά.

Όσον αφορά τις μετρήσεις που γίνονται όταν λήξει ο συναγερμός, εστιάζουν στη ραδιενέργεια του εδάφους και των επιφανειακών υδάτων ώστε να γίνει η εκτίμηση της ραδιορρύπανσης στην ελληνική επικράτεια.

Λήξη περιστατικού

Το περιστατικό λήγει όταν συντρέξουν οι εξής προϋποθέσεις:

• Επιβεβαιωθεί, μέσω των διαύλων ενημέρωσης η λήξη των εκλύσεων ραδιενέργειας στην πυρηνική εγκατάσταση του ατυχήματος.
• Τα αποτελέσματα τόσο του τηλεμετρικού δικτύου μέτρησης ραδιενέργειας όσο και των μετρήσεων στα φίλτρα αέρα επιβεβαιώσουν την μη διέλευση ραδιενεργού νέφους από την επικράτεια.

Η λήξη επέρχεται με Απόφαση του Γενικού Γραμματέα Πολιτικής Προστασίας, κατόπιν σχετικής εισήγησης από την ΕΕΑΕ για τον τερματισμό της κατάστασης έκθεσης έκτακτης ανάγκης και, εφόσον απαιτείται, για τη μετάβαση σε κατάσταση υφιστάμενης έκθεσης.