Γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε τη ζωή μας ως μωρά ή νήπια;

Η ζωή πρέπει να είναι υπέροχη σαν μωρό: να σε ταΐζουν και να σε ντύνουν και να το μεταφέρουν σε μαλακές τσάντες, να σε κουνάνε και να χαμογελούν από αγνώστους που λατρεύουν, να έχεις το θράσος να ουρλιάζεις επειδή το φαγητό δεν έχει φτάσει αρκετά γρήγορα και μετά να το πετάς στο έδαφος όταν είναι δυσάρεστο. Είναι κρίμα που κανείς μας δεν θυμάται ακριβώς πόσο καλά το είχαμε κάποτε.

Το 1905, ο Sigmund Freud επινόησε τον όρο «νηπιακή αμνησία», αναφερόμενος στην «ιδιόμορφη αμνησία που, στην περίπτωση των περισσότερων ανθρώπων, αν και σε καμία περίπτωση όλων, κρύβει τις πρώτες αρχές της παιδικής τους ηλικίας». Πάνω από έναν αιώνα αργότερα, οι ψυχολόγοι εξακολουθούν να ενδιαφέρονται για το γιατί δεν μπορούμε να θυμηθούμε τις πρώτες μας εμπειρίες.

«Οι περισσότεροι ενήλικες δεν έχουν αναμνήσεις πριν από την ηλικία των δύο έως τριών ετών», λέει ο καθηγητής Qi Wang στο Πανεπιστήμιο Cornell. Μέχρι την ηλικία των επτά περίπου, οι αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας είναι συνήθως αποσπασματικές, σημειώνεται στο δημοσίευμα του Guardian.

Ασυνείδητη αποθήκευση ωτν εμπειριών;

Μέχρι σχετικά πρόσφατα, οι ερευνητές πίστευαν ότι οι νεαροί εγκέφαλοι δεν είχαν αναπτυχθεί αρκετά για να σχηματίσουν μόνιμες αναμνήσεις. Όμως, μελέτες στη δεκαετία του 1980 έδειξαν ότι τα νήπια ηλικίας μόλις δύο ετών μπορούν να σχηματίσουν αναμνήσεις και να ανακαλέσουν γεγονότα από μήνες πριν με μεγάλη λεπτομέρεια. Η έκθεση σε τραύματα της πρώιμης παιδικής ηλικίας είναι επίσης καλά τεκμηριωμένο ότι αυξάνει τον κίνδυνο μεταγενέστερου άγχους και κατάθλιψης.

Το παράδοξο της βρεφικής αμνησίας, λέει η Κριστίνα Αλμπερίνι, καθηγήτρια νευρωνικής επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, είναι «πώς γίνεται αυτές οι εμπειρίες να επηρεάζουν τη ζωή μας για πάντα, αν ξεχαστούν;».

Η έρευνα της Alberini σε ζώα διαπίστωσε ότι οι αναμνήσεις που σχηματίστηκαν κατά την περίοδο της βρεφικής αμνησίας αποθηκεύονται στην πραγματικότητα στον εγκέφαλο μέχρι την ενηλικίωση, παρόλο που δεν τις θυμόμαστε συνειδητά. Τόσο στους ενήλικες ζώων όσο και στους ανθρώπους, ο σχηματισμός και η αποθήκευση μακροπρόθεσμων αναμνήσεων σχετικά με τις εμπειρίες της ζωής ενός ατόμου δεν είναι δυνατός χωρίς μια περιοχή του εγκεφάλου που είναι γνωστή ως ιππόκαμπος. Η εργασία έδειξε ότι η περιοχή είναι επίσης σημαντική στις πρώιμες αναμνήσεις και υποδηλώνει ότι η βρεφική αμνησία εμφανίζεται λόγω μιας κρίσιμης περιόδου όπου ο ιππόκαμπος αναπτύσσεται λόγω νέων εμπειριών. «Είναι πολύ λογικό με όλη τη λογοτεχνία του τραύματος», λέει.

«Αν τα παιδιά μαθαίνουν δύσκολες καταστάσεις στην πρώιμη παιδική ηλικία, ίσως δεν θυμούνται τις ιδιαιτερότητες, αλλά ο εγκέφαλός τους θα διαμορφωθεί σύμφωνα με αυτήν την εμπειρία». 

Γιατί οι μνήμες των Μαορί εμφανίζονται νωρίτερα

Οι διαφορετικές εμπειρίες μπορεί επίσης να εξηγήσουν γιατί η ηλικία στην οποία οι άνθρωποι ανακαλούν τις πρώτες τους αναμνήσεις ποικίλλει σημαντικά. Ο Wang, ειδικός στο πώς ο πολιτισμός επηρεάζει την αυτοβιογραφική μνήμη, έδειξε ότι οι πρώτες αναμνήσεις στους Αμερικανούς χρονολογούνται από την ηλικία περίπου 3,5 ετών, σχεδόν έξι μήνες μικρότερη από ό,τι στους Κινέζους. Οι αμερικανικές αναμνήσεις έτειναν να είναι πιο εστιασμένες στον εαυτό τους και συναισθηματικά περίπλοκες, ενώ οι κινεζικές αναμνήσεις έτειναν να επικεντρώνονται σε συλλογικές δραστηριότητες και γενικές ρουτίνες, διαπίστωσε.

«Στο ασιατικό πλαίσιο, η ταυτότητα και η αίσθηση του εαυτού ορίζονται λιγότερο από το να είσαι μοναδικός, αλλά [περισσότερο] για τους ρόλους σου και τη σχέση σου με τους άλλους», λέει ο Wang. Για το σκοπό αυτό, οι αναμνήσεις μπορεί να είναι λιγότερο σημαντικές για τον προσδιορισμό της ταυτότητας παρά για την ενημέρωση της συμπεριφοράς και τη μετάδοση μαθημάτων. «Αν θέλετε να χρησιμοποιήσετε τη μνήμη για να δημιουργήσετε μια μοναδική αίσθηση ταυτότητας, πιθανότατα θυμάστε πολλές ιδιόρρυθμες λεπτομέρειες», λέει ο Wang.

Μια άλλη εξήγηση για την ασυμφωνία φαίνεται να είναι ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς συζητούν τις εμπειρίες του παρελθόντος με τα παιδιά τους. Στους Μαορί της Νέας Ζηλανδίας, οι πρώτες αναμνήσεις αναδύονται νωρίτερα από εκείνες του ευρωπαϊκού υπόβαθρου, σε ηλικία περίπου 2,5 ετών. Η καθηγήτρια Elaine Reese στο Πανεπιστήμιο του Otago, η οποία μελετά την αυτοβιογραφική μνήμη σε παιδιά και εφήβους, επισημαίνει την έντονη έμφαση στις προφορικές παραδόσεις στην κουλτούρα των Μαορί, αλλά και σε επεξεργαστικές συζητήσεις όταν αναπολεί γεγονότα του παρελθόντος.

Ο Ρις παρακολούθησε ομάδες παιδιών από την παιδική ηλικία έως την εφηβεία, διαπιστώνοντας ότι τα άτομα που είχαν πιο πλούσια αφηγηματικά περιβάλλοντα στην παιδική ηλικία μπορούσαν να ανακαλέσουν προηγούμενες και πιο λεπτομερείς πρώτες αναμνήσεις ως έφηβοι. Αυτό ίσχυε για τα παιδιά των οποίων οι μητέρες έκαναν ερωτήσεις ανοιχτού τύπου και ήταν πιο λεπτομερείς όταν μιλούσαν για κοινές εμπειρίες του παρελθόντος, καθώς και για παιδιά που μεγάλωσαν σε σπίτια εκτεταμένης οικογένειας.

«Γνωρίζουμε ότι από τη στιγμή που [τα παιδιά] είναι, ας πούμε, μωρά έξι μηνών, είναι ικανά για κάποιο είδος νοερής απεικόνισης για κάτι που συνέβη την προηγούμενη ημέρα ή εβδομάδα», λέει ο Ρις. «Είναι να παίρνουν αυτή τη διανοητική εικόνα και να την περιγράφουν με λέξεις που πιστεύω ότι είναι τόσο σημαντικό για να τους βοηθήσεις να κρατήσουν αυτή τη μνήμη για μια ζωή».

«Κρυφά θεμέλια οι πρώιμες μνήμες; »

Ο εγκέφαλος τοποθετεί τις μνήμες όχι ως διακριτά αρχεία όπως σε έναν υπολογιστή, αλλά ως δίκτυα νευρώνων σε όλο τον εγκέφαλο. Η ανάκληση μιας μνήμης ενεργοποιεί αυτά τα δίκτυα και ενισχύει τους δεσμούς μεταξύ των νευρώνων. Αυτό δεν σημαίνει ότι η μνήμη είναι σταθερή: «Κάθε φορά που επισκέπτεστε ξανά μια ανάμνηση και τη σκέφτεστε, την αλλάζετε», λέει ο Ρις.

Οι επαναλαμβανόμενες προτάσεις μπορούν να οδηγήσουν τους ανθρώπους να δημιουργήσουν εικόνες και να σχηματίσουν ψευδείς αναμνήσεις, λέει ο Wang, αναφέροντας μια περίφημη περίπτωση στον Jean Piaget, τον σημαίνοντα ψυχολόγο παιδικής ανάπτυξης. Ο Piaget είχε ξεκάθαρη ανάμνηση ότι η νταντά του πολεμούσε έναν επίδοξο απαγωγέα όταν ήταν δύο ετών - αλλά χρόνια αργότερα, ομολόγησε ότι είχε κατασκευάσει την ιστορία.

Κατά ειρωνικό τρόπο, για τους γονείς που δημοσιεύουν περίπλοκες διακοπές στο όνομα της δημιουργίας «βασικών αναμνήσεων», τα πρώτα γεγονότα που διατηρούν τα παιδιά μπορεί να είναι εκπληκτικά ασήμαντα - «πράγματα που οι περισσότεροι γονείς δεν θα θυμόντουσαν ποτέ», λέει ο Reese. «Το κλασικό παράδειγμα από τη δική μου έρευνα είναι ένα παιδί που θυμάται ότι είδε ένα σκουλήκι στο μονοπάτι μια φορά».

Υπάρχει συζήτηση μεταξύ των ειδικών της μνήμης σχετικά με τον ρόλο της γλώσσας στη βρεφική αμνησία. Ανθρώπινοι ερευνητές προτείνουν ότι οι αναμνήσεις μπορεί να περιορίζονται από την αδυναμία να δοθεί γλώσσα στις πρώιμες εμπειρίες. «Αλλά πρέπει να υπάρχει κάτι πιο θεμελιώδες που επίσης παίζει ρόλο, επειδή βλέπουμε το ίδιο αποτέλεσμα [βρεφικής αμνησίας] σε μη γλωσσικά ζώα όπως οι αρουραίοι», λέει ο καθηγητής Rick Richardson του Πανεπιστημίου της Νέας Νότιας Ουαλίας.

Σε μια έρευνα του 2018, το 39% των ερωτηθέντων ανέφεραν ότι οι πρώτες τους αναμνήσεις εμφανίστηκαν σε ηλικία δύο ετών ή μικρότερη. Οι ερευνητές πρότειναν ότι οι «πιθανότατα πρώιμες» αναμνήσεις, όπως οι αναμνήσεις που έσπρωξαν σε καροτσάκι ή περπατούσαν για πρώτη φορά, ήταν πιθανότατα φανταστικές και βασισμένες σε φωτογραφίες ή οικογενειακές ιστορίες. Όμως, παρόλο που η μνήμη είναι εύπλαστη και τα μικρά παιδιά είναι πιο υποδηλωτικά, «η σύγχυση δεν είναι τόσο συνηθισμένη», λέει ο Wang. «Υπό κανονικές συνθήκες, ακόμη και τα παιδιά δεν θεωρούν δεδομένο ό,τι τους πεις και ενσωματώνουν αυτές τις αναμνήσεις».

Αν λοιπόν οι εμπειρίες των πρώτων ορόσημων μας –πρώτα γενέθλια, πρώτα βήματα, πρώτο ταξίδι στην παραλία– μοιάζουν να είναι αποθηκευμένες κάπου στον εγκέφαλο, γιατί δεν μπορούμε να έχουμε συνειδητά πρόσβαση σε αυτές; Ενώ οι ψυχολόγοι λένε ότι μπορεί να είναι προσαρμοστικό να ξεχνάμε, αυτό δεν εξηγεί γιατί οι αναμνήσεις που σχηματίστηκαν πριν από την ηλικία των επτά φαίνονται να φθείρονται πιο γρήγορα από ό,τι όταν είμαστε ενήλικες. Η Alberini υποθέτει ότι οι πρώιμες μη ανακαλούμενες μνήμες μπορεί να λειτουργήσουν ως σχήματα πάνω στα οποία χτίζονται οι μνήμες ενηλίκων. Όπως τα θεμέλια ενός σπιτιού, παραμένουν κρυμμένα αλλά καίρια.