Παναγιώτης Βαρώτσος: Πού είναι σήμερα η ομάδα ΒΑΝ που έφερε τα πάνω - κάτω με την «πρόγνωση σεισμών»

Όσοι έζησαν τους σεισμούς της δεκαετίας του ’80 και του ’90, όπως τον σεισμό των Αλκυονίδων το 1981 ή της Πάρνηθας το 1999 που προκάλεσε δεκάδες θανάτους στη βόρεια Αθήνα και άλλαξε για πάντα τους ισχύοντες οικοδομικούς κανόνες στην πρωτεύουσα, σίγουρα θα θυμούνται και τις μνημειώδεις κόντρες των σεισμολόγων για την δυνατότητα η μη της πρόγνωσης σεισμών.

Ο καθηγητής Φυσικής Παναγιώτης Βαρώτσος και η ομάδα ΒΑΝ στην οποία υπήρξε συνιδρυτής, βρίσκονταν στο επίκεντρο μιας αντιπαράθεσης, που συχνά ξέφευγε από το χώρο της επιστήμης και μεταφερόταν στα τηλεοπτικά παράθυρα.

Ο Βαρώτσος, με την ομάδα συνεργατών του, ισχυριζόταν και μέχρι σήμερα συνεχίζει να υποστηρίζει ότι η πρόγνωση σεισμών είναι δυνατή, βασισμένη σε μια μέθοδο που ο ίδιος μαζί με άλλους επιστήμονες είχε αναπτύξει, συναντώντας όμως τη σφοδρή διαφωνία συναδέλφων τους από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Υπήρξαν, ωστόσο, ορισμένοι που είδαν με θετική διάθεση τη μέθοδο αυτή, όπως ο Άκης Τσελέντης, ο οποίος απασχολεί τις τελευταίες ημέρες ξανά την επικαιρότητα.

Με τον καταιγισμό σεισμικών δονήσεων να συνταράσσει το Αιγαίο όλες τις τελευταίες ημέρες και τα βλέμματα όλων να έχουν στραφεί στη Σαντορίνη και τα γύρω νησιά, για ένα φαινόμενο που οι επιστήμονες δεν γνωρίζουν πώς θα εξελιχθεί, αξίζει να θυμηθούμε την υπόθεση της αμφιλεγόμενης πρόγνωσης σεισμών του Παναγιώτη Βαρώτσου και της ομάδας του.

Ποιος είναι ο Παναγιώτης Βαρώτσος

Ο Παναγιώτης Βαρώτσος γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου του 1947 στην Πάτρα. Αποφοίτησε από το Φυσικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών, όπου έγινε διδάκτωρ φυσικής το 1973, υφηγητής το 1977 και από το 1986 ήταν καθηγητής στον τομέα της Φυσικής Στερεάς Κατάστασης. Μετεκπαιδεύτηκε σε Γερμανία, Γαλλία και ΗΠΑ.

Διετέλεσε πρόεδρος του Φυσικού Τμήματος τα έτη 1994-1996. Από το 1995 είναι διευθυντής του ερευνητικού πανεπιστημιακού «Ινστιτούτου Φυσικής του Στερεού Φλοιού της Γης» που εδρεύει στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Από τον Σεπτέμβριο του 2007 διετέλεσε διευθυντής του Εργαστηρίου Φυσικής του Τμήματος Φυσικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής.

Η ομάδα ΒΑΝ

Η συγκρότηση της ομάδας ΒΑΝ ανάγεται στις αρχές της δεκαετίας του ’80, λίγο μετά τον σεισμό 6,7 Ρίχτερ στις 24 Φεβρουαρίου 1981, με επίκεντρο τις Αλκυονίδες Νήσους στον Κορινθιακό. Ο σεισμός έπληξε με σφοδρότητα το Νομό Κορίνθου αλλά και την Αττική, ενώ είχε ως αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους 20 άνθρωποι και να τραυματιστούν περίπου 500.

Η σεισμική δραστηριότητα μάλιστα συνέχισε μέχρι τις 4 Μαρτίου εκείνης της χρονιάς.

Στο φόντο αυτών των γεγονότων, τρεις επιστήμονες αποφάσισαν εκείνη την περίοδο να ιδρύσουν την ομάδα ΒΑΝ προκειμένου να προτείνουν μία μέθοδο «βραχείας πρόγνωσης σεισμών». Οι Παναγιώτης Βαρώτσος, Καίσαρ Αλεξόπουλος και Κωνσταντίνος Νομικός, από τα αρχικά των επιθέτων των οποίων προέρχεται το όνομα «ΒΑΝ», υποστήριξαν ότι ένας σεισμός μπορεί να προβλεφθεί ώρες, μέρες ή και μήνες πριν συμβεί.

«Η πρώτη μας ανακοίνωση που έγινε στο Όσλο τον Αύγουστο του 1981 προσέλκυσε πολύ μεγάλη διεθνή αναγνώριση», τόνιζε ο Παναγιώτης Βαρώτσος, σε συνέντευξή του στην ΕΡΤ το Γενάρη του 2024.

«Για να ξεκινήσει το ΒΑΝ το ’81 προϋπήρχε μια έντονη έρευνα από μένα και τον καθηγητή μου, τον Καίσαρα Αλεξόπουλο, τη δεκαετία του ’70», ανέφερε ο κ. Βαρώτσος, λέγοντας ότι η έρευνά τους κράτησε 10 χρόνια.

Πώς προβλέπει το σεισμό η ομάδα ΒΑΝ

«Καταλήξαμε στο εξής συμπέρασμα. Όταν έχετε ένα στερεό και αρχίζετε και το πιέζετε σταδιακά, φθάνει σε κάποιο σημείο που θα σπάσει. Αυτό το σημείο είναι ο σεισμός. Πριν, όμως από το σπάσιμο, αποδείξαμε -από πλευράς θερμοδυναμικής- ότι όλα τα ηλεκτρικά δίπολα που βρίσκονται μέσα στο αντικείμενο αυτό, ομαδικά στρίβουν. Αυτά εκπέμπουν ένα μεταβατικό ηλεκτρικό ρεύμα», εξήγησε ο Παναγιώτης Βαρώτσος στη συνέντευξή του το Γενάρη του 2024.

Σε αυτό το εύρημα στηρίζεται η μέθοδος πρόγνωσης σεισμών της ομάδας ΒΑΝ. Σύμφωνα με τους επιστήμονες της ομάδας, πριν το γεγονός του σεισμού παράγονται σεισμικά ηλεκτρικά σήματα (SES, Seismic Electric Signals), τα οποία μπορούν να ανιχνευτούν και να καταγραφούν από κατάλληλα όργανα και να «δείξουν» έναν επερχόμενο σεισμό.

Όσον αφορά το πού ακριβώς και το πότε, ο καθηγητής Βαρώτσος ανέφερε: «Μπορούμε να εκτιμήσουμε το χρόνο, το επίκεντρο και το μέγεθος του σεισμού. Όσον αφορά το επίκεντρο θα πρέπει να έχουμε επιλέξει τα ευαίσθητα σημεία, να συλλάβουμε το σήμα και να κάνουμε έναν συνδυασμό. Ως προς το μέγεθος, μετράμε το πλάτος του σήματος, όσο πιο έντονο είναι, τόσο δυνατότερος θα είναι ο σεισμός. Όσον αφορά το χρόνο, ο σεισμός εμφανίζεται μετά το σήμα, από μερικές μέρες έως πεντέμιση με έξι μήνες μετά».

Τα σεισμικά ηλεκτρικά σήματα ανιχνεύονται από σταθμούς οι οποίοι αποτελούνται από ηλεκτρόδια βυθισμένα στη Γη, ενισχυτές και φίλτρα, μεταδίδονται τηλεμετρικά μέσω τηλεφωνικών γραμμών και καταγράφονται στην έδρα της ομάδας ΒΑΝ, στη Γλυφάδα Αττικής. Σήμερα η ομάδα ΒΑΝ είναι σε θέση να συντηρεί μόνο 9 τέτοιους σταθμούς διεσπαρμένους στην ελληνική επικράτεια, έναντι 17 που διέθετε ως το 1989.

Σφοδρή κριτική

Η μέθοδος της ομάδας ΒΑΝ συνάντησε το ενδιαφέρον της διεθνούς κοινότητας. Κάποιες χώρες μάλιστα, όπως η Ιαπωνία και το Μεξικό, συνεργάστηκαν και συνεχίζουν να συνεργάζονται με την ομάδα ΒΑΝ, αποδεχόμενες την πρόγνωση των σεισμών.

Ωστόσο, η κριτική που δέχτηκε η μέθοδος της ομάδας ΒΑΝ και στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς υπήρξε διαρκής και έντονη.
Ιδιαίτερα αρνητικές απόψεις εκφράσθηκαν από τους Βασίλη Παπαζάχο, Γιάννη Δρακόπουλο και Γιώργο Σταυρακάκη.

Ορισμένες από τις κριτικές εντοπίζονται στην ασάφεια της πρόγνωσης σεισμών σχετικά με το επίκεντρο, το ποια ρήγματα ενεργοποιούνται, με τους επιστήμονες να υποστηρίζουν ότι η ομάδα ΒΑΝ δεν παρέχει σαφείς πληροφορίες. Άλλες κριτικές υποστηρίζουν ότι τα σήματα που εκπέμπονται από τη γη δεν είναι «καθαρά», ότι υπάρχει «θόρυβος» και ότι σχετίζονται με πολλές διαφορετικές πηγές.

Μάλιστα ο Γιώργος Σταυρακάκης, που διετέλεσε διευθυντής του Γεωδυναμικού Ινστιτούτου, με ένα εξαιρετικά σκωπτικό άρθρο στον Τύπο το οποίο τιτλοφορείτο «Γιατί είναι άχρηστο το ΒΑΝ», περιείχε αναφορές όπως «Σείστηκε η Αθήνα, ευτυχώς χωρίς ανθρώπινα θύματα, όταν για πρώτη φορά ανακοίνωσε ο κ. Π. Βαρώτσος στην Ακαδημία Αθηνών επιτυχή μέθοδο βραχείας διάρκειας πρόγνωσης των σεισμών».

«Ομηρικές» μάχες

Στη δεκαετία του ’90 και την περίοδο μετά το σεισμό της Αθήνας το 1999, η αντιπαράθεση μεταφέρθηκε στα τηλεοπτικά παράθυρα. Κάποιες φορές μάλιστα, το όλο κλίμα θύμιζε ριάλιτι με τους σεισμολόγους να χωρίζονται σε στρατόπεδα.

Χαρακτηριστικό είναι ότι στο πλευρό του Παναγιώτη Βαρώτσου στάθηκαν οι Άκης Τσελέντης και Γεράσιμος Χουλιάρας, βλέποντας θετικά τα ευρήματα και τη μέθοδο της ομάδας ΒΑΝ.

Ο Παναγιώτης Βαρώτσος και η ομάδα ΒΑΝ σήμερα

Τα χρόνια πέρασαν και οι διαφωνίες έχουν κατά κάποιον τρόπο εδραιωθεί στην επιστημονική κοινότητα. Ο Παναγιώτης Βαρώτσος συνεχίζει να είναι ενεργός και να εφαρμόζει τη μέθοδο της ομάδας ΒΑΝ, ενώ η ομάδα εδρεύει στο Ινστιτούτο Φυσικής του Στερεού Φλοιού της Γης που στεγάζεται στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Το Γενάρη του 2024, ο Παναγιώτης Βαρώτσος τόνισε ότι η ομάδα είχε προβλέψει έγκαιρα τον σεισμό 7,6 Ρίχτερ που σημειώθηκε στην Ιαπωνία την τότε Πρωτοχρονιά.

Ακόμα, επιστήμονες από το Μεξικό ισχυρίστηκαν ότι ακολούθησαν τη μέθοδο ΒΑΝ και προέβλεψαν την ισχυρότατη δόνηση 8,2 Ρίχτερ που έπληξε το νότιο Μεξικό τον Σεπτέμβριο του 2017, συνεργαζόμενοι με τον Παναγιώτη Βαρώτσο.

Τον Δεκέμβριο του 2016 απονεμήθηκε στον Παναγιώτη Βαρώτσο βραβείο της Ένωσης Ελλήνων Φυσικών, από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Σήμερα, με φόντο το πρωτοφανές «σμήνος» σεισμών μεταξύ Σαντορίνης και Αμοργού, οι κόντρες των επιστημόνων φουντώνουν. Ο Παναγιώτης Βαρώτσος σιωπά, είναι μία τακτική που ακολουθεί εδώ και χρόνια, δίνοντας σπάνια συνεντεύξεις. Ο χρόνος και ο ιστορικός του μέλλοντος θα κρίνουν αν η μέθοδος πρόγνωσης σεισμών που ανέπτυξε το ΒΑΝ και ο Παναγιώτης Βαρώτσος είναι μια μεγάλη ανακάλυψη ή μια γενναία προσπάθεια χωρίς επιτυχία.