Κυριακή της Ορθοδοξίας: Η εικονομαχία, ο βυζαντινός εμφύλιος και η αναστήλωση των εικόνων

Την αναστήλωση των εικόνων και τον θρίαμβο της Ορθοδοξίας απέναντι στην στις αιρετικές δοξασίες γιορτάζει αυτή την Κυριακή η ορθόδοξη Εκκλησία. Από τον 9ο μ.Χ. αιώνα έχει καθιερωθεί την πρώτη Κυριακή των νηστειών, η Εκκλησία να τιμά την αναστήλωση των εικόνων με λιτάνευση τους μέσα και έξω στις εκκλησίες.

Στο πλαίσιο αυτό την τιμάται κάθε χρόνο η Κυριακή της Ορθοδοξίας που γιορτάζεται πάντα 42 ημέρες πριν το Πάσχα με μια μεγαλοπρεπή τελετή. Η καθιέρωση της τιμής των ιερών εικόνων ήρθε με την λήξη ενός σκληρού εμφύλιου που επικράτησε να ονομάζεται εικονομαχία. 

Η εικονομαχία ήταν μια περίοδο αναταραχής 120 χρόνων που συγκλόνισε την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, αυτή που λανθασμένα έχουν συνηθίσει να αποκαλούμε «βυζαντινή», η οποία τάραξε πολιτικά, κοινωνικά και πολιτιστικά τον μεσαιωνικό ελληνισμό. 

Ένας βυζαντινός εμφύλιος με καταστροφικές πολιτιστικές συνέπειες

Χιλιάδες ψηφιδωτά και φορητές εικόνες απαράμιλλης καλλιτεχνικής αξίας καταστράφηκαν, καθώς θεωρήθηκαν είδωλα, ενώ η κοινωνική διαίρεση μεταξύ εικονομάχων και εικονολατρών οδήγησε σε μια παρατεταμένη οικονομική και κοινωνική παρακμή το Βυζάντιο. Οι πρώτοι πρέσβευαν ότι η προσκύνηση εικόνων που απεικονίζουν Αγίους αποτελεί ειδωλολατρική πράξη. Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς τους, ο πιστός το μόνο που έχει απέναντί του είναι ένα ζωγραφισμένο ξύλο, το οποίο και προσκυνά.

Οι δεύτεροι απαντούσαν ότι η ύπαρξη των εικόνων σε σπίτια και εκκλησίες ήταν απόλυτα φυσιολογική και εντάσσεται στο τελετουργικό, καθώς αποτελούν «βοηθητικό» μέσο για τη λατρεία του Θεού και των Αγίων της Εκκλησίας. Η κόντρα κράτησε 120 χρόνια περίπου. Σε αυτήν την ταραχώδη περίοδο πραγματοποιήθηκε μεταξύ άλλων και η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος (787 μ.Χ.), η οποία αφόρισε τους εικονομάχους και ξεκαθάρισε ότι η λατρεία των εικόνων των Αγίων, του Χριστού και της Παναγίας είναι απόλυτα συμβατή με τον Χριστιανισμό.

Το τέλος της Εικονομαχίας επήλθε το 842 μ.Χ., αμέσως μετά τον θάνατο του Θεόφιλου, με ενέργειες της χήρας του, Θεοδώρας, που ασκούσε την εξουσία επ' ονόματι του ανηλίκου γιου της, Μιχαήλ Γ΄. Το κύρος της Ζ΄Οικουμενικής Συνόδου της Νικαίας ανορθώθηκε, οι εικόνες αναστηλώθηκαν, τα καταργηθέντα μοναστήρια ανασυστάθηκαν και τα εκκλησιαστικά και μοναστηριακά κτήματα αποδόθηκαν στις εκκλησίες και στις μονές.

Η Κυριακή της Ορθοδοξίας καθιερώθηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 9ου αιώνα. Κάθε χρόνο σε ανάμνηση «εκείνου του θριάμβου της Ορθοδοξίας» επαναλαμβανόταν στην Κωνσταντινούπολη και σε άλλες μεγάλες πόλεις της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας λαμπρή τελετή και λιτανεία με μεγάλη πομπή.

Η νηστεία της Σαρακοστής έχει ξεκινήσει και παραδοσιακά την πρώτη Κυριακή των νηστειών η Εκκλησία γιορτάζει την Κυριακή της Ορθοδοξίας. Ο φετινός εορτασμός «πέφτει» την Κυριακή 9 Μαρτίου.

Κυριακή της Ορθοδοξίας 2025: Πώς θα εορταστεί φέτος

Η Κυριακή της Ορθοδοξίας τιμάται και από τις άλλες 15 Ορθόδοξες Εκκλησίες. Η Κυριακή της Ορθοδοξίας, ωστόσο, δεν γιορτάζεται από την Καθολική Εκκλησία, καθώς στη Ρώμη και τις περιοχές που ζούσαν υπό την πνευματική καθοδήγηση του Πάπα δεν είχε ξεσπάσει η έριδα μεταξύ εικονομάχων και εικονολατρών, μιας και πάντα ακολουθούσαν την διδασκαλία ότι η προσκύνηση των εικόνων είναι βοηθητική για τη λατρεία και όχι τιμητική για τα υλικά με τα οποία είναι κατασκευασμένες.

Κέντρο των εορτασμών είναι το Οικουμενικό Πατριαρχείο στην Κωνσταντινούπολη, εκεί που η διαμάχη για τις εικόνες ξέσπασε και λύθηκε. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου θα κρατήσουν εικόνες αγίων, θα τις λιτανεύσουν μέσα στον πατριαρχικό ναό του Αγίου Γεωργίου και από το μπαλκόνι του Πατριαρχικού Οίκου θα ευλογήσουν το πλήθος των πιστών που θα είναι συγκεντρωμένο στην αυλή του Φαναρίου. 

Στην πανηγυρική λειτουργία της ημέρας αναγιγνώσκεται με ιδιαίτερη έμφαση το Απολυτίκιο:

«Την άχραντον εικόνα σου προσκυνούμεν αγαθέ, αιτούμενοι συγχώρεσιν των πταισμάτων ημών βουλήσει γαρ ηυδόκησας ανελθείν εν τω Σταυρώ ίνα ρύση ους έπλασες εκ της δουλείας του εχθρού όθεν ευχαρίστως βοώμεν χαράς επλήρωσας τα πάντα ο σωτήρ ημών ο παραγενόμενος εις το σώσαι τον κόσμον».

Στην Ελλάδα υπάρχει και μια ακόμη παράδοση, η παράθεση ενός τιμητικού δείπνου από τον ανώτατο πολιτειακό άρχοντα προς τον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών και τα μέλη της Ιεράς Συνόδου. Η παράδοση αυτή έχει τις ρίζες της στην περίοδο της βασιλείας, όπου ο βασιλιάς (ως φυσικός διάδοχος των ρωμαίων αυτοκρατόρων) δεξιώνονταν το ιερατείο. 

Τι τρώμε την Κυριακή της Ορθοδοξίας

Δεδομένου ότι διανύουμε την περίοδο της νηστείας της Σαρακοστής το διατροφολόγιο των πιστών είναι περιορισμένο και η πρώτη Κυριακή των Νηστειών τηρείται απαρέγκλιτα. Η Κυριακή της Ορθοδοξίας είναι μαζί με την 25 Μαρτίου και την Κυριακή των Βαΐων οι μόνες ημέρες μέσα στην Σαρακοστή που επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριών. Έτσι ανήμερα της Κυριακής της Ορθοδοξίας, οι πιστοί καλούνται να φάνε μόνο νηστίσιμα εδέσματα ήτοι φρούτα και λαχανικά, χόρτα, θαλασσινά, όσπρια αρκεί να είναι αλάδωτα, δημητριακά, ξηρούς καρπούς, αρτοσκευάσματα και χαλβά.