Από το «Ιδού ο Νυμφίος» μέχρι την Ανάσταση: Όλα τα ήθη και έθιμα της Μεγάλης Εβδομάδας

Η Μεγάλη Εβδομάδα σηματοδοτεί, για τους απανταχού Χριστιανούς, την κατεξοχήν περίοδο κατάνυξης μέχρι της Κυριακή του Πάσχα.

Στην Ελλάδα, πολλά είναι τα έθιμα που διαδραματίζονται κατά τη διάρκεια της Εβδομάδας των Παθών, όπως είναι επίσης γνωστή, με τις παραδόσεις να ξεκινούν από το Σάββατο του Λαζάρου και να κορυφώνονται την Κυριακή του Πάσχα. Κάθε ημέρα έχει τη δική της ιεροτελεστία και ορισμένα από τα έθιμα συμβολίζουν τα Πάθη του Χριστού. Εκτός από τη νηστεία την οποία ακολουθούν οι περισσότεροι, μεταξύ των εθίμων είναι τα βάγια, το αλεύρι στο Μέγα Ευχέλαιο αλλά και ο Επιτάφιος.

Στο νησί της Κεφαλονιάς οι ντόπιοι τραγουδούν:

Μεγάλη Δευτέρα, μεγάλη μέρα.
Μεγάλη Τρίτη, μεγάλη κρίση.
Μεγάλη Τετάρτη, μεγάλο σκοτάδι.
Μεγάλη Πέμπτη, δάκρυο πέφτει.
Μεγάλη Παρασκευή, θλίψη πολλή.
Μεγάλο Σαββάτο, χαρές γιομάτο.
Μεγάλη Λαμπρή, χάσκα μούσκα αυγό κι αρνί

Σάββατο του Λαζάρου

Λίγο πριν ξεκινήσει η Μεγάλη Εβδομάδα το Σάββατο του Λαζάρου ή Λαζαροσάββατο εορτάζεται η ανάσταση του Λαζάρου από τη Βηθανία, ένα γεγονός το οποίο περιγράφεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον. Το Σάββατο του Λαζάρου και η Κυριακή των Βαΐων έχουν τη μοναδική θέση στο εκκλησιαστικό έτος ως μέρες χαράς ανάμεσα στη Μεγάλη Σαρακοστή και το θρήνο της Μεγάλης Εβδομάδας.

Σε πολλά μέρη της Ελλάδας, ζυμώνονται τα ειδικά ψωμάκια με σχήμα σαβανωμένου ανθρώπου,  όπως παριστάνεται ο Λάζαρος στη βυζαντινή εικονογραφία. Τα ψωμάκια είναι γνωστά ως: λαζάροι, λαζαρούδια, λαζαράκια, λαζόνια, λαζαρέλια κ.α.

Την ίδια ημέρα τα παιδιά (κυρίως τα κορίτσια) γυρίζουν στα σπίτια και τραγουδούν τα λαζαρικά κάλαντα «Ήρθε ο Λάζαρος, ήρθαν τα Βάγια. Ήρθε η Κύριακή που τρων' τα ψάρια» ή «Πού'σαι Λάζαρε, που είναι η φωνή σου. Που σε γύρευε η μάνα και η αδερφή σου».

Σε χωριά της Κοζάνης, οι «Λαζαρίνες» φορούν χρωματιστές παραδοσιακές στολές και περιφέρονται στις γειτονιές όπου τραγουδούν τα κάλαντα. Στη συνέχεια, συγκεντρώνονται στις πλατείες και χορεύουν τον «Τσιντσιρό». Το έθιμο έλκει την καταγωγή του από τα αρχαία «Παρθένεια» των δωρικών πόλεων του Βορρά, ενώ, στα βυζαντινά χρόνια, συνδέθηκε με την Ανάσταση του Λαζάρου.

Στην Επίσκεψη, χωριό της βόρειας Κέρκυρας, το έθιμο των Καλάντων του Λαζάρου ξεκινάει από την παραμονή της εορτής του Λαζάρου με την δύση του ηλίου και διαρκεί έως το ξημέρωμα. Στις γειτονιές του χωριού, από σπίτι σε σπίτι, η τοπική χορωδία, αλλά και πλήθος μικρών και μεγάλων, τραγουδούν τα κάλαντα, που εξιστορούν όλη την ιστορία της νεκρανάστασης του Λαζάρου και κλείνουν με θερμές ευχές. Στο άκουσμα των καλάντων προσφέρονται σαρακοστιανοί μεζέδες και τοπικό κόκκινο κρασί.

Κυριακή των Βαΐων

Η Κυριακή των Βαΐων ή Βαϊοφόρος Κυριακή θεωρείται από τις μεγαλύτερες εορτές της ορθόδοξης Εκκλησίας. Εισάγει τους πιστούς στη Μεγάλη Εβδομάδα καθώς εορτάζεται η πανηγυρική είσοδος του Χριστού στα Ιεροσόλυμα. Ερχόμενος από τη Βηθανία, μπήκε στην πόλη πάνω σε ένα γαϊδουράκι ενώ ο κόσμος τον υποδέχτηκε με επευφημίες, φωνάζοντας το «Ωσαννά» ενώ στα χέρια τους κρατούσαν κλαδιά από φοίνικες.

Για να τιμηθεί η ξεχωριστή μέρα, όλοι οι ναοί στην Ελλάδα στολίζονται με κλαδιά από δάφνες, μυρτιές ή ελιές ενώ κατά το τέλος της λειτουργίας μοιράζονται στους πιστούς σε μορφή σταυρού. Στον εσπερινό της Μεγάλης Δευτέρας, που τελείται το βράδυ της Κυριακής των Βαΐων, ψάλλεται το τροπάριο «Ιδού ο Νυμφίος έρχεται» και σηματοδοτεί την έναρξη της Εβδομάδας των Παθών.

Παραδοσιακά την Κυριακή των Βαΐων κατ’ εξαίρεση επιτρέπεται να καταναλωθεί το ψάρι, το λάδι και το κρασί.

Τα έθιμα κάθε μέρα της Μεγάλης Εβδομάδας

Μεγάλη Δευτέρα

Τη Μεγάλη Δευτέρα αρχίζουν οι ετοιμασίες στα σπίτια για τον εορτασμό του Πάσχα. Στα χωριά είθισται να ασπρίζονται οι αυλές και όλες οι γλάστρες βάφονται κόκκινες.

Επίσης, τη Μεγάλη Δευτέρα πολλοί ξεκινούν την νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας μέχρι να κοινωνήσουν το Μεγάλο Σάββατο το πρωί (ή το βράδυ στην Αναστάσιμη Λειτουργία).

Μεγάλη Τρίτη

Η Μεγάλη Τρίτη είναι αφιερωμένη στο καθάρισμα του σπιτιού ώστε να προετοιμαστεί για την έλευση της Ανάστασης. Σε όλη την Ελλάδα γίνεται γενική καθαριότητα.

Στη Θάσο αναβιώνει το πανάρχαιο έθιμο «Για βρεξ’ Απρίλη μ’», όπου χορεύονται παραδοσιακοί χοροί ενώ στην Ιερισσό της Χαλκιδικής το έθιμο «Του μαύρου νιου τ’ αλώνι». Μετά την επιμνημόσυνη δέηση και την εκφώνηση του πανηγυρικού, οι γεροντότεροι αρχίζουν το χορό. Σιγά-σιγά πιάνονται όλοι οι κάτοικοι και συχνά ο χορός έχει μήκος τετρακόσια μέτρα. Τραγουδούν και χορεύουν όλα τα πασχαλινά τραγούδια και τελειώνουν με τον «Καγκέλευτο» χορό, που είναι η αναπαράσταση της σφαγής 400 Ιερισσιωτών από τους Τούρκους, κατά την επανάσταση του 1821. Κατά τη διάρκεια της γιορτής μοιράζεται καφές που βράζει σε μεγάλο καζάνι «ζωγραφίτικος», τσουρέκια και αυγά.

Επειδή είναι η τελευταία ημέρα που επιτρέπεται το λάδι κατά τη διάρκεια της νηστείας, πολλοί επιλέγουν να καταναλώσουν όσπρια. Επίσης, σε πολλές περιοχές της Ελλάδας το έθιμο θέλει να παρασκευάζονται τα γλυκίσματα του Πάσχα, δηλαδή τα τσουρέκια και τα κουλουράκια.

Στην πρωινή λειτουργία διαβάζεται η Παραβολή των Δέκα Παρθένων ενώ το βράδυ, στον όρθρο της Μεγάλης Τετάρτης, ψάλλεται το τροπάριο της Κασσιανής, ένα από τα ωραιότερα κείμενα της εκκλησιαστικής υμνογραφίας, που έγραψε η μοναχή της Βυζαντινής μουσικής, Κασσιανή.

Μεγάλη Τετάρτη

Η Μεγάλη Τετάρτη είναι αφιερωμένη στη μνήμη της αμαρτωλής γυναίκας, που μετανόησε, πίστεψε στο Χριστό και άλειψε τα πόδια Του με μύρο.

Το απόγευμα, τελείται το Μυστήριο του Αγίου Ευχελαίου. Στις εκκλησίες διαβάζονται επτά Ευαγγέλια και επτά ευχές για να ευλογηθεί το λάδι. Μετά την ακολουθία, ο ιερέας σταυρώνει τους πιστούς με λάδι στο μέτωπο, τα μάγουλα, το πρόσωπο και τα χέρια. 

Οι πιστοί πηγαίνουν στην εκκλησία με ένα μπολ αλεύρι στο οποίο στερεώνουν τρία κεριά, τα οποία καίνε κατά το μυστήριο. Το αλεύρι στη συνέχεια θα χρησιμοποιηθεί τη Μεγάλη Πέμπτη για να φτιαχτούν τα πασχαλινά κουλουράκια την επόμενη ημέρα.

Το βασικό τροπάριο της ημέρας, «Ότε οι ένδοξοι μαθηταί», αποδίδεται στον Ρωμανό τον Μελωδό.

Μεγάλη Πέμπτη

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η ημέρα είναι αφιερωμένη στην ανάμνηση τεσσάρων γεγονότων τα οποία περιγράφονται στα Ευαγγέλια: Ο Μυστικός Δείπνος, ο Ιερός Νιπτήρας, Η Υπερφυής Προσευχή και η προδοσία του Ιούδα.

Στην πρωινή λειτουργία τελείται ο Μυστικός Δείπνος με πολλούς πιστούς να επιλέγουν να κοινωνήσουν όπως είχε κάνει ο Χριστός στους μαθητές του πριν συλληφθεί δίνοντάς τους από ένα κομμάτι ψωμί που συμβολίζει το σώμα του και κρασί που συμβολίζει το αίμα του.

Ένα από τα κυριότερα έθιμα το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης είναι το βάψιμο των κόκκινων αυγών και το ζύμωμα τσουρεκιών και των πασχαλιάτικων γλυκισμάτων. Αυτήν την ημέρα δεν επιτρέπεται οποιαδήποτε δουλειά του σπιτιού ενώ απαγορεύεται το πλύσιμο και το άπλωμα των ρούχων.

Το βράδυ ψέλνονται τα Δώδεκα Ευαγγέλια και γίνεται αναπαράσταση της Σταύρωσης του Ιησού Χριστού και η περιφορά του Σταυρού. Στο τέλος του όρθρου της Μεγάλης Παρασκευής, σε πολλές εκκλησίες της χώρας γίνεται το στόλισμα του Επιταφίου το οποίο διαρκεί όλη τη νύχτα.

Μεγάλη Παρασκευή

«Σήμερον μαύρος ουρανός, σήμερον μαύρη μέρα. Σήμερα όλα θλίβονται και τα βουνά λυπούνται». Η Μεγάλη Παρασκευή είναι η ημέρα των Παθών. Στην πρωινή λειτουργία, ψάλλονται αρχικά οι Μεγάλες Ώρες και ακολουθούν ο Εσπερινός και η Αποκαθήλωση του Εσταυρωμένου. Ακριβώς μετά, μέσα στο Ιερό Κουβούκλιο τοποθετείται ένα ύφασμα, πάνω στο οποίο έχει κεντηθεί ή ζωγραφιστεί ο Κύριος, νεκρός.

Καθ'ολη τη διάρκεια της ημέρας, οι καμπάνες των εκκλησιών ηχούν πένθιμα ενώ δεν επιτρέπεται η εργασία μέχρι να γίνει η Αποκαθήλωση. Οι πιστοί επισκέπτονται τον Επιτάφιο και κρατούν τα λουλούδια που ακουμπούν στο σώμα του Χριστού ως φυλαχτό ή στο εικονοστάσι.

Η νηστεία της ημέρας είναι αυστηρότατη και απαγορεύει ακόμα και το λάδι. Έτσι πολλοί επιλέγουν να φτιάξουν νερόβραστες χορτόσουπες ή ταχινόσουπες ενώ άλλοι συνηθίζουν να πίνουν ξίδι εις ανάμνηση αυτού που έδωσαν οι Ρωμαίοι στον Ιησού. Στην Κορώνη, οι ντόπιοι στερούνται ακόμη και το νερό.

Το βράδυ τελείται ο Επιτάφιος Θρήνος, όπου ψάλλονται τρεις στάσεις των εγκωμίων: Ἡ ζωή ἐν τάφῳ, Ἄξιον ἐστί, Αἱ γενεαί πᾶσαι.

Η ακολουθία κορυφώνεται με την περιφορά του Επιταφίου στους δρόμους κάθε πόλης ή χωριού, υπό το φως των κεριών και των φαναριών, ενώ οι καμπάνες ηχούν πένθιμα. Σε μερικά μέρη, την ώρα εκείνη, ανάβουν φωτιές και καίνε τον «Ιούδα».

Μεγάλο Σάββατο

Το Μέγα Σάββατο οι πιστοί εορτάζουν την ταφή του Κυρίου και την κάθοδο Του στον Άδη, ενώ προετοιμάζονται για την Ανάστασή Του. Το πρωί, στις εκκλησίες τελείται η πρώτη Ανάσταση κατά τη διάρκεια του Εσπερινού της Κυριακής του Πάσχα. Οι ιερείς πετούν στους πιστούς φύλλα δάφνης και προαναγγέλλουν την Ανάσταση του Κυρίου.

Τα ξημερώματα του Μεγάλου Σαββάτου, σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, πραγματοποιείται το έθιμο του τεχνητού σεισμού που αναφέρει το Ευαγγέλιο με τους πιστούς να χτυπούν δυνατά τα στασίδια ή να βγαίνουν στους δρόμους και να κάνουν θόρυβο.

Μετά το τέλος της λειτουργίας και όταν ο ιερέας ψάλλει το «Ἀνάστα, ὁ Θεός, κρῖνον τὴν γῆν», οι καμπάνες όλων των εκκλησιών χτυπούν χαρμόσυνα.

Στην Κέρκυρα, τελείται το έθιμο των μπότηδων όπου οι κάτοικοι από τα μπαλκόνια ή τα παράθυρά τους πετούν πήλινα κανάτια γεμάτα νερό και δεμένα με κόκκινες κορδέλες.

Μετά τη Θεία Λειτουργία γίνεται η ανταλλαγή των δώρων από τους νονούς στα βαφτιστήρια με την περίφημη λαμπάδα που θα ανάψει το βράδυ της Ανάστασης. Επίσης, συγγενείς και φίλοι των νεκρών επισκέπτονται τα κοιμητήρια καθώς μετά την Ανάσταση οι ψυχές είναι ελεύθερες για 50 ημέρες μέχρι την Ακολουθία της Γονυκλισίας την Κυριακή της Πεντηκοστής.

Το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου ξεκινάει η προετοιμασία των πασχαλιάτικων εδεσμάτων όπως η μαγειρίτσα για να καταναλωθούν στο τραπέζι μετά την Ανάσταση.

Τα μεσάνυχτα του Μεγάλου Σαββάτου προς Κυριακή του Πάσχα εορτάζεται η Ανάσταση του Χριστού. Στις εκκλησίες σβήνουν τα φώτα και ο ιερέας προβάλει στην Ωραία Πύλη, κρατώντας σε κάθε χέρι από μία δεσμίδα τριάντα τριών κεριών με το Άγιο Φως, και ψάλλοντας το «Δεύτε λάβετε Φως…». Στην συνέχεια ιερείς, ψάλτες και πιστοί βγαίνουν στο περίβολο της εκκλησίας όπου γίνεται η ανάγνωση του Ευαγγελίου της Αναστάσεως και ψάλλεται το «Χριστός Ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι, ζωήν χαρισάμενος».

Στην Κύθνο τελείται το έθιμο του «συχώριου» κατά το οποίο, όσοι έχουν πεθαμένους συγγενείς φέρνουν στην εκκλησία ψητά, κρασί και ψωμί, το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου. Ο ιερέας «διαβάζει» τις προσφορές οι οποίες στη συνέχεια προσφέρονται στους επισκέπτες και στους κατοίκους του νησιού.

Το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου στον Βροντάδο ξεκινά ο ρουκετοπόλεμος, ένα έθιμο που έχει τις ρίζες του στην τουρκοκρατία. Αρχικά, οι κάτοικοι των ενοριών του Αγίου Μάρκου και της Παναγίας Ερειθιανής φτιάχνουν αυτοσχέδιες ρουκέτες και βεγγαλικά. Η προετοιμασία τους αρχίζει μετά το Πάσχα για να είναι έτοιμες την επόμενη χρονιά.