Το σχολείο θέλει περισσότερη ελευθερία, όχι στολές και ντουλάπια για κινητά

Όντας κάποιος που έχει περάσει πάνω από μια δεκαετία σε φροντιστηριακές αίθουσες διδάσκοντας Βιολογία Κατεύθυνσης και Γενικής Παιδείας, και όντας κάποιος που έχει ένα παιδί στην Τρίτη Δημοτικού σε δημόσιο σχολείο, ακούω με πολλή ανησυχία και σκεπτικισμό τις νέες αλλαγές που προωθούνται στην εκπαίδευση. Φοβάμαι ότι μια νέα περίοδος αυταρχισμού θα γίνει κυρίαρχη τάση και ότι πάμε ολοταχώς σε μοντέλα δικτατοριών. Κυρίως όμως προβληματίζομαι, γιατί δεν ακούω πραγματικές αλλαγές στο εκπαιδευτικό σύστημα που θα το φέρουν στον εικοστό πρώτο αιώνα. Ακούω για σχολικές στολές και αποβολές για κινητά.

Το δικό μου πρόβλημα, αυτό που διαπίστωσα δουλεύοντας σε φροντιστήρια και αυτό που ξέρω ότι προβληματίζει και άλλους πρώην συναδέλφους, είναι ότι τα παιδιά βρίσκονται σε αυτό το σύστημα εκπαίδευσης για όλους τους λόγους εκτός από το πραγματικό ενδιαφέρον για τα αντικείμενα που διδάσκονται. Βρίσκονται εκεί γιατί είναι υποχρεωτικό, γιατί τα «παρκάρουν» οι γονείς τους, για μια υποτιθέμενη κοινωνικοποίηση, γιατί διάφορες ελίτ (που θα πληρώσουν για ιδιωτικά σχολεία για τα παιδιά τους) έχουν τη δική τους ατζέντα. Το φροντιστήριο που έζησα ως μαθητής και ως εκπαιδευτικός δεν αποτελεί εξαίρεση, επειδή οι γονείς πληρώνουν. Ακόμα και στην Τρίτη Λυκείου, όπου επιλέγουν μαθήματα, είναι η ίδια κατάσταση. Μόνο μια μικρή μειοψηφία μαθητών θα αποκομίσει μερικά οφέλη από την εκπαίδευση και αυτή όχι όσα θα μπορούσε, δεδομένων των ωρών απασχόλησης και των χρημάτων που ξοδεύονται.

Γιατί το εκπαιδευτικό σύστημα είναι αναποτελεσματικό

Αυτό το αναποτελεσματικό εκπαιδευτικό σύστημα χωρίζει τα παιδιά σε ομάδες ακριβώς της ίδιας ηλικίας (θα επανέλθω σε αυτό), τα βάζει σε τάξεις των 20-25 μαθητών, τα απασχολεί ένα εξάωρο κάθε μέρα, πέντε φορές την εβδομάδα, 9 μήνες το χρόνο και υποτίθεται ότι τα μαθαίνει ιστορία, θρησκευτικά, γεωγραφία, μουσική, αστρονομία, στοιχεία δημοκρατικού πολιτεύματος και διοίκησης επιχειρήσεων. Καθώς όλα τα παιδιά περνάνε από ακριβώς την ίδια εκπαίδευση, νομοτελειακά σημαίνει ότι βαριούνται τα περισσότερα μαθήματα και η πολυδιάσπαση της προσπάθειάς τους δεν τους αφήνει να ξεδιπλώσουν το ταλέντο τους στο ένα μάθημα ή τη μία δραστηριότητα στην οποία έχουν κλίση. Μία εργασία με έρευνα πάνω στην Ελληνική Επανάσταση θα μάθαινε ένα παιδί με ιστορικά ενδιαφέροντα πολύ περισσότερα από όλες τις ώρες ιστορίας του κόσμου με τα συνοδευτικά τεστ. Μια σειρά πειραμάτων βιολογίας θα μπορούσε να μάθει πολύ περισσότερη βιολογία πολλά παιδιά (αλλά όχι όλα) από δύο ώρες Βιολογίας Κατεύθυνσης την εβδομάδα για έναν χρόνο.

«Με θυμάσαι ρε π...»

Δεν μου προκαλεί καμία εντύπωση που τα παιδιά βρίσκουν πιο ενδιαφέρον να κάνουν πλάκες τις οποίες θα καταγράψουν με κινητό και θα ανεβάσουν στα κοινωνικά δίκτυα για να πάρουν μερικά likes. Ή που θα ανεβάσουν το σαρδάμ του καθηγητή τους στα σόσιαλ. Αν το παιδί βρίσκεται στην αίθουσα και βαριέται, θα κάνει άλλα πράγματα. Στη δική μου γενιά παίζαμε ναυμαχία. Και πετούσαμε κιμωλίες. Αυτή η γενιά έχει smartphone. Εμείς παίζαμε φατούρο γιατί βαριόμασταν, η νέα γενιά κάνει αθώες πλάκες, από τις οποίες ένα μικρό ποσοστό παίρνει άγρια μορφή και γίνονται ραντεβού για ξύλο με συνομηλίκους θεατές. Τα ίδια γινόντουσαν και τη δεκαετία του ’80. Οι μεγαλύτεροι θα θυμούνται τις ταινίες του '80. Παρά την υπερβολή τους κατέγραφαν μια έστω και περιθωριακή πραγματικότητα. Τα ίδια είχαμε και στις σχολικές εκδρομές τη δεκαετία του ’90. Τα ίδια γίνονται και σήμερα. Δεν είναι το πρόβλημα ότι το έξυπνο τηλέφωνο δίνει τη δυνατότητα καταγραφής των περιστατικών σε βίντεο, αλλά ότι τα παιδιά δεν ασχολούνται με πράγματα που τα ενδιαφέρουν.

Πολλές φορές έχω αναρωτηθεί αν είναι δίκαιο να πεις ότι στα σχολεία έχουμε συνθήκες φυλακής και γηπέδου. Σίγουρα δεν έχω καταλήξει στο αντίθετο συμπέρασμα. Ψυχολογία της αγέλης, περιστατικά βίας που ξεφεύγουν, ανήλικη παραβατικότητα όπως μικροκλοπές, σουγιάδες, ελαφρά ναρκωτικά. Το 1ο λύκειο της Κηφισιάς θα παίξει ξύλο με το 3ο λύκειο του Αμαρουσίου γιατί γειτνιάζουν και υπάρχει κόντρα. Πολύ κακώς κατά τη γνώμη μου περιορίζουμε τους βαθμούς ελευθερίας των παιδιών με την υποχρεωτική εκπαίδευση –τονίζω ξανά το όλοι οι μαθητές όλα τα μαθήματα, σε τάξεις των 20-25– δημιουργούμε τις συνθήκες για να συμπεριφερθούν τα παιδιά στο πλαίσιο μιας αγέλης (υποχρεωτικές ομάδες και τμήματα) και τα κάνουμε να βαρεθούν. Εμείς τα οδηγούμε στη βία γιατί έχουμε αποτύχει να τα οδηγήσουμε αλλού.

Κοινωνικοποίηση αλλιώς

Θα πει τότε κάποιος: «Και τι θες; Να μην κοινωνικοποιηθούν τα παιδιά;». Η απάντηση είναι προφανής: Κοινωνικοποίηση δεν γίνεται και σε έναν αθλητικό σύλλογο, σε μια φιλαρμονική ορχήστρα, σε μία σκακιστική ομάδα, σε μία ομάδα ρομποτικής; Γιατί πρέπει όλοι να βιώσουμε αυτή τη «φάμπρικα» που στην ουσία δεν κοινωνικοποιεί, αλλά μόνο ξοδεύει τον περισσότερο από τον πολύτιμο χρόνο των μαθητών; Και θα ρωτήσει κάποιος άλλος: Δεν φταίει η οικογένεια; Φταίει και η οικογένεια, φταίνε οι γονείς που δίνουν ένα κινητό στα παιδιά τους και τα παρατάνε στην τύχη τους, αλλά υπάρχει μια ειδοποιός διαφορά. Την οικογένεια δεν μπορείς να την μεταρρυθμίσεις ούτε την πληρώνεις. Και φυσικά δεν μιλάμε για μέτρα αυστηρής πειθαρχίας. Ο ρόλος του γονέα είναι τέχνη που δεν διδάσκεται. Αξιωματικά κάποιοι θα είναι καλοί γονείς και κάποιοι όχι (διάβασε παρακάτω για την επίδραση της οικογένειας).

Το πρωσικό μοντέλο

Το αμέσως επόμενο ερώτημα, το «γιατί τότε έχουμε αυτό το εκπαιδευτικό σύστημα;», είναι επίσης σχετικό. Η απάντηση είναι γιατί το αντιγράψαμε από άλλους, που το αντέγραψαν από το αμερικανικό σύστημα, που το αντέγραψαν από βασίλειο-πολιτεία της Πρωσίας. Δεν το λέω εγώ, το λέει ο εκλιπών Τζον Τέιλορ Γκάτο, τρεις φορές δάσκαλος της χρονιάς στη πόλη της Νέας Υόρκης και μία φορά στην πολιτεία της Νέας Υόρκης. Ποιος αντέγραψε ποιον λοιπόν; Εδώ πρέπει να γίνουν κάποιες απαιτούμενες συστάσεις. Οράτιος Μαν: Αμερικανός πολιτικός και εκπαιδευτικός μεταρρυθμιστής. Μεταφέρω από τη Wikipedia: Όταν έγινε γραμματέας εκπαίδευσης στη Μασαχουσέτη το 1837, ο Μαν εργάστηκε για τη δημιουργία ενός συστήματος επαγγελματιών δασκάλων βασισμένο στο Πρωσικό Μοντέλο των “κοινών” σχολείων. Στο πρωσικό σύστημα όλοι οι μαθητές είχαν δικαίωμα στο ίδιο περιεχόμενο σε δημόσια σχολεία. Οι μεταρρυθμίσεις του Μαν σύντομα μεταφέρθηκαν στο Βόρειο Κονέκτικατ και το 1849 η Μασαχουσέτη πέρασε έναν νόμο για υποχρεωτική συμμετοχή στην εκπαίδευση. Αυτό που στην Πρωσία ήταν ένα εκπαιδευτικό πείραμα, έγινε στάνταρ πρακτική στις ΗΠΑ. Και μετά το πήραν οι δικτατορίες, και μετά το κληρονόμησαν οι δημοκρατίες. Τι κακό έχει η Πρωσία; Απλά ήταν η προηγούμενη κατάσταση της ιμπεριαλιστικής και αργότερα ναζιστικής Γερμανίας: το πιο μιλιταριστικό έθνος-κράτος στην Ευρώπη την εποχή του.

Αντιγράψαμε το σύστημα του Μαν και των Πρώσων; Η πιθανότερη απάντηση είναι πως όχι απευθείας. Περιμέναμε τα τεστ αξιολόγησης γνώσεων. Αυτά, λέει ο Γκάτο, ήταν έμπνευση ενός πρύτανη του Χάρβαρντ, του Τζέιμς Μπράιαντ Κόναντ, ειδικού στα όπλα μαζικής καταστροφής και τα χημικά αέρια. Με την εξαίρεση κάποιων προηγμένων χωρών που απαγορεύουν τα τεστ αξιολόγησης και δεν διδάσκουν παρά γενικές και εφαρμόσιμες δεξιότητες μέχρι κάποια συγκεκριμένη ηλικία, τα εκπαιδευτικά συστήματα στις περισσότερες χώρες ακολουθούν τα δόγματα των Μαν και Κόναντ.

Τι κακό κάνουν τα υποχρεωτικά, όλοι-όλα, βιομηχανικού τύπου συστήματα; Αυτό για να το πούμε θα πρέπει να τρέξουμε πίσω στον συνεχιστή του Οράτιου Μαν, τον Τζορτζ Πίμποντι. Ο Πίμποντι ήταν αυτός που χρηματοδότησε την υποχρεωτική παιδεία στον αμερικανικό νότο, αντιλαμβανόμενος ότι το πρωσικό σύστημα ήταν πολύ χρήσιμο στη δημιουργία ενός αβλαβούς εκλογικού σώματος, μιας υποτακτικής εργατικής δύναμης και μιας στρατιάς άβουλων καταναλωτών. Και οι ελίτ καθώς επίσης οι βιομήχανοι στήριξαν με ενθουσιασμό τον Πίμποντι. Για αυτό δεν είναι ούτε λαϊκισμός ούτε ψεκασμός να πεις ότι η ελίτ βολεύεται: Κάποιος πρέπει να κάνει τις σ...δουλειές.

Γιατί χρειάζεται μεταρρύθμιση

Η ειρωνεία είναι ότι εμείς σήμερα έχουμε αυτό το παρωχημένο εκπαιδευτικό σύστημα, όταν οι Αμερικανοί και οι Γερμανοί έχουν μεταρρυθμίσει τα δικά τους προς το καλύτερο με σχολικά εργαστήρια, εκπαίδευση στο σπίτι, όσο το δυνατόν εξατομικευμένη εκπαίδευση καθώς επίσης σύγχρονα διδακτικά αντικείμενα. Εμείς θα αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα του εκπαιδευτικού συστήματος και της σχολικής βίας με ποδιές και ντουλάπια.

Η επίδραση του σχολείου και της οικογένειας

Και αν το εκπαιδευτικό μας σύστημα είναι τόσο κακό, ώστε να δημιουργεί τις συνθήκες για βία κι δεν μαθαίνει στα παιδιά τίποτα, γιατί δεν πάμε από το κακό στο χειρότερο; Γιατί τα παιδιά μας δεν γίνονται όλα εγκληματίες; Η απάντηση είναι γιατί δεν είναι εγκληματίες. Δεν πάμε από το κακό στο χειρότερο, γιατί ευτυχώς το σχολείο δεν έχει καμία επίδραση στο πώς εξελίσσονται τα παιδιά. Ο Στίβεν Πίνκερ, ο μεγαλύτερος ίσως διανοητής μετά τον Τσόμσκι κι η Τζούντιθ Ριτς Χάρις, μία ερευνήτρια χωρίς ακαδημαϊκές περγαμηνές αλλά βαθιά γνώση της εξελικτικής ψυχολογίας συμφωνούν στο εξής: το 50% είναι θέμα γονιδίων (οπότε το σχολείο δεν έχει καμία επίδραση), το κοινό περιβάλλον (shared environment: οικογένεια, σχολείο) δεν παίζει κανένα ρόλο κι ενώ το υπόλοιπο 50% της ανατροφής των παιδιών είναι αυτό που λέμε μοναδικό περιβάλλον (non-shared environment). Είναι πέρα από τους σκοπούς αυτού του άρθρου να αναλυθούν αυτοί οι παράγοντες αλλά ας δώσουμε ένα παράδειγμα. Είναι πολύ καλύτερο για ένα παιδί να συμμετάσχει σε μια ομάδα μπάσκετ από παιδιά διαφόρων ηλικιών όταν θα υπάρχει μια κενή θέση για π.x αναπληρωματικό playmaker (μοναδικό περιβάλλον), παρά να συμμετάσχει σε μια σχολική ομάδα από παιδιά ακριβώς της ίδιας ηλικίας (κοινό περιβάλλον) στην οποία όλοι θα έχουν τον ίδιο ρόλο, δηλαδή χωρίς ρόλο. Και είναι πολύ χειρότερο να καταπιέσεις ένα παιδί να παρακολουθήσει ένα μάθημα αρχαίων ελληνικών αν δεν έχει κανένα ενδιαφέρον για τη γλώσσα. Τη γλώσσα του θα τη μάθει από το περιβάλλον κι όχι από το σχολείο! Και ο Μακρυγιάννης δεν πήγε σχολείο, αλλά ήταν ένθερμος πατριώτης και τα απομνημονεύματά του μας εμπνέουν μέχρι σήμερα.

Και αφού τα γονίδια των παιδιών δεν οδηγούν απαραίτητα στη βία, γιατί έχουμε αυτά τα φαινόμενα; Εδώ την απάντηση τη δίνει ένας άλλος επιστήμονας σχετικός με την εξελικτική ψυχολογία: ο Ρόι Μπαουμάιστερ! Αυτό το λαμπρό μυαλό λέει αυτό που λέει ο Πίνκερ κι η Χάρις πηγαίνοντας ένα βήμα παρακάτω: τα γονίδια είναι το 50%, αλλά ο άνθρωπος είναι «προγραμματισμένος» ή «καλωδιωμένος» να ακολουθεί κουλτούρες! Απόδειξη; Τα παιδιά που θα συμμετάσχουν λόγω γονιδίων σε αυτή την κουλτούρα της βίας (που γεννούν οι βιομηχανικές συνθήκες στην εκπαίδευση) δύο δεκαετίες αργότερα θα βρεθούν σε μια εταιρεία κι εκεί θα είναι τύπος κι υπογραμμός, αφενός γιατί θα πληρώνονται κι αφετέρου γιατί θα κάνουν κάτι που τους ενδιαφέρει περισσότερο! Κάποια παιδιά θα κολλήσουν καλύτερα σε ομάδες, ενώ κάποια άλλα θα είναι πιο ατομικοί παίκτες αλλά κανένας στη μελλοντική τους ζωή δεν θα τα πιέσει να ακολουθήσουν μια ομάδα ή μια συνθήκη υποχρεωτικά! Γιατί λοιπόν επιμένουμε να υποχρεώνουμε αυτά τα παιδιά σε αυτή την αχρείαστη εκπαίδευση που τους προσφέρει ελάχιστα (πάλι σε σχέση με το χρόνο και το χρήμα που ξοδεύεται); Γιατί επιμένουμε να μην καλλιεργούμε τις πραγματικές τους κλίσεις ενώ πετάμε εκεί ένα ελεεινό μάθημα σχολικού επαγγελματικού προσανατολισμού (τουλάχιστον στη γενιά μου) για ξεκάρφωμα;

Η παιδεία που έλκει τους μαθητές

Γιατί κάθε παιδί να μην μετέχει σε μια εξατομικευμένη παιδεία (τα κτίρια και το προσωπικό τα έχουμε πληρώσει) και να κάνει πράγματα που το ενδιαφέρουν και στα οποία έχει κλίση. Δεν θα γίνει τίποτα αν ένα παιδί δοκιμάσει ένα μήνα μαθήματα γεωγραφίας και δεν τα συνεχίσει γιατί δεν του άρεσαν. Και ας μη μάθουν όλα τα παιδιά φυσική (που αξιωματικά δεν θα μάθουν με το σημερινό σύστημα), αλλά ας μάθει το 2% για να διαπρέψει μελλοντικά στον επιστημονικό χώρο. Δεν έγινε τίποτα αν ένα παιδί δεν διδαχθεί καθόλου μουσική στο γυμνάσιο. Οι μουσικοί για αιώνες μαθαίνουν την τέχνη από τους παλαιότερους. Σίγουρα ένα παιδί με κλίση στη μουσική θα πρέπει να διδαχθεί μουσική με τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις και από εμπνευσμένους εκπαιδευτικούς, αλλά ένα παιδί που δεν του αρέσει ή δεν έχει κλίση δεν πρέπει να υποχρεωθεί να μάθει ή να μείνει πίσω στις τάξεις.

Για αυτό, λέω, το σχολείο χρειάζεται γενναία μεταρρύθμιση, περισσότερη ελευθερία και όχι σχολικές στολές και αποβολές για κινητά.