Όταν ο εγκέφαλος μας παίζει παιχνίδια: Τα σφάλματα σκέψης πίσω από τις «επισκέψεις» φαντασμάτων

Έχεις ποτέ βρεθεί σε ένα σκοτεινό δωμάτιο και αισθανθείς ότι δεν είσαι μόνος; Ή άκουσες κάποιον ήχο που σε έκανε να αναρωτηθείς αν υπάρχει κάτι... παραπάνω γύρω σου;

Είτε το πιστεύεις είτε όχι, πολλοί από εμάς έχουμε βιώσει τέτοιες στιγμές. Αλλά μήπως υπάρχει μια πιο απλή εξήγηση; Όπως αποδεικνύεται, ο εγκέφαλός μας μπορεί να είναι ο μεγαλύτερος φταίχτης. Τα σφάλματα σκέψης που κάνουμε καθημερινά μπορεί να μας κάνουν να «βλέπουμε» φαντάσματα, ακόμα κι αν δεν υπάρχουν.

Πώς όμως συμβαίνει αυτό;

Τι είναι τα σφάλματα σκέψης;

Τα σφάλματα σκέψης είναι ανακρίβειες ή λάθη στη σκέψη που συμβαίνουν όταν ο εγκέφαλος προσπαθεί να επεξεργαστεί πληροφορίες με απλοποιημένο τρόπο. Αυτά τα σφάλματα προκύπτουν συχνά ως αποτέλεσμα της ανάγκης του εγκεφάλου να πάρει γρήγορες αποφάσεις, αλλά μπορεί να οδηγήσουν σε εσφαλμένες αντιλήψεις.

1. Η εσφαλμένη συσχέτιση

Ένα από τα πιο κοινά σφάλματα σκέψης που οδηγεί στη «θέαση» φαντασμάτων είναι το σφάλμα της εσφαλμένης συσχέτισης. Οι άνθρωποι συχνά αποδίδουν ανεξήγητα γεγονότα, όπως ξαφνικούς ήχους ή αλλαγές στη θερμοκρασία, σε υπερφυσικές αιτίες. Όταν κάτι παράξενο συμβαίνει σε ένα μέρος που θεωρείται «στοιχειωμένο», ο εγκέφαλος προσπαθεί να συσχετίσει αυτά τα γεγονότα με το σενάριο των φαντασμάτων, δημιουργώντας την ψευδαίσθηση μιας υπερφυσικής παρουσίας.

2. Η ισχύς της προσδοκίας (Expectation Bias)

Η προσδοκία επηρεάζει έντονα την αντίληψή μας. Αν κάποιος πιστεύει ότι βρίσκεται σε ένα «στοιχειωμένο» σπίτι, μπορεί να αναμένει να δει ή να νιώσει κάτι παράξενο. Αυτή η προσδοκία διαμορφώνει τη σκέψη του ατόμου, κάνοντάς το να παρατηρεί και να ερμηνεύει φυσιολογικά γεγονότα ως φαντάσματα, όπως μια σκιά στον τοίχο ή έναν αδιευκρίνιστο ήχο. Ο εγκέφαλος τείνει να βλέπει αυτό που περιμένει να δει.

3. Η εσφαλμένη απόδοση (Misattribution)

Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι άνθρωποι αποδίδουν φυσιολογικές αισθητηριακές εμπειρίες σε υπερφυσικές αιτίες. Για παράδειγμα, φαινόμενα όπως η υπνική παράλυση – κατά την οποία το άτομο νιώθει ότι είναι ξύπνιο αλλά δεν μπορεί να κινηθεί – μπορεί να δημιουργήσουν την αίσθηση μιας παρουσίας στο δωμάτιο. Ο εγκέφαλος, σε μια προσπάθεια να εξηγήσει το αίσθημα φόβου και αδυναμίας, αποδίδει το φαινόμενο σε φαντάσματα ή άλλες υπερφυσικές οντότητες.

4. Η ανθρώπινη τάση να βλέπει παράγοντες (Agent Detection)

Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι προγραμματισμένος να ανιχνεύει παρουσίες ή παράγοντες στο περιβάλλον μας, ακόμα και όταν δεν υπάρχουν. Αυτή η τάση, γνωστή ως «agent detection», είναι ένας εξελικτικός μηχανισμός που μας βοηθά να επιβιώσουμε, εντοπίζοντας γρήγορα πιθανούς κινδύνους. Όμως, αυτή η προκατάληψη μπορεί να μας οδηγήσει στο να βλέπουμε πρόσωπα ή σκιές ως φαντάσματα, ακόμα και όταν αυτά δεν υπάρχουν.

5. Η παραισθησία και οι ψευδαισθήσεις

Η παραισθησία είναι η τάση του εγκεφάλου να «βλέπει» ή να «ακούει» πράγματα που δεν υπάρχουν. Αυτά τα αισθητηριακά σφάλματα μπορεί να εμφανιστούν σε συνθήκες όπως το σκοτάδι, η κούραση ή η πίεση. Οι ψευδαισθήσεις μπορούν να προκαλέσουν την αίσθηση ότι κάποιος είναι παρών, ακόμα κι αν δεν υπάρχει κανείς. Αυτό το φαινόμενο ενισχύεται όταν κάποιος βρίσκεται σε ένα περιβάλλον που θεωρείται υπερφυσικό.

6. Η διατήρηση του μύθου (Confirmation Bias)

Ορισμένοι άνθρωποι θέλουν να πιστεύουν στην ύπαρξη φαντασμάτων και άλλων υπερφυσικών φαινομένων. Όταν έχουν μια εμπειρία που υποστηρίζει αυτή την πεποίθηση, ο εγκέφαλός τους θα αγνοήσει τις λογικές εξηγήσεις και θα επικεντρωθεί σε στοιχεία που επιβεβαιώνουν την πίστη τους στα φαντάσματα. Αυτό ονομάζεται σφάλμα επιβεβαίωσης, και οδηγεί τους ανθρώπους να ερμηνεύουν ασυνήθιστα φαινόμενα με τρόπο που υποστηρίζει τις υπερφυσικές πεποιθήσεις τους.

Η «θέαση» φαντασμάτων δεν είναι απαραίτητα αποτέλεσμα κάποιας πραγματικής παρουσίας, αλλά μπορεί να οφείλεται σε γνωστικά σφάλματα και ψυχολογικούς μηχανισμούς που διαστρεβλώνουν την αντίληψη μας για την πραγματικότητα. Είτε πρόκειται για εσφαλμένη συσχέτιση, προσδοκίες, ή ακόμη και για ψευδαισθήσεις, τα σφάλματα σκέψης είναι ισχυρά και μπορούν να κάνουν τον εγκέφαλο να «δημιουργήσει» φαντάσματα εκεί όπου δεν υπάρχουν.