Νεότερο μνημείο ο Καραγκιόζης και το θέατρο σκιών

Ποιος λίγο μεγαλύτερος από 20 χρονών δεν έχει αναπολήσει δροσερά καλοκαιρινά βράδια σε μια πλατεία χωριού να αδημονεί να παρακολουθήσει μια παράσταση Καραγκιόζη. Πόσοι σημερινοί 40άρηδες δεν θυμούνται Ευγένιο Σπαθάρη να δανείζει την χαρακτηριστική φωνή του στον διάσημο λαϊκό ήρωα του θεάτρου σκιών να λέει: «θα φάμε, θα πιούμε και νηστικοί θα κοιμηθούμε». 

Για κάποιους αυτή η νοσταλγία του παρελθόντος θα γίνει νεότερο μνημείο, μετά την απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού να κηρύξει τα 465 αντικείμενα, που συγκροτούν τη συλλογή του Σπαθαρείου Μουσείου Θεάτρου Σκιών -Νομικού Προσώπου Δημοσίου Δικαίου- του Δήμου Αμαρουσίου, ως νεότερα μνημεία.

Όπως αναφέρει σε ανακοίνωσή του, το Υπουργείο Πολιτισμού αποφάσισε τον χαρακτηρισμό τους ως νεότερα μνημεία, καθώς αποτελούν μοναδικά και σπάνια τεκμήρια της ιστορίας του Θεάτρου Σκιών στην Ελλάδα, των ιστορικοπολιτικών και κοινωνικών συνθηκών τής εκάστοτε εποχής δημιουργίας τους και των πρωταγωνιστών της, καθώς και της εξέχουσας συμβολής του Ευγένιου Σπαθάρη και του πατέρα του, Σωτήρη Σπαθάρη, στην εξέλιξη και προβολή του Καραγκιόζη στη σύγχρονη Ελλάδα.

Τα αντικείμενα, εκθέματα της μόνιμης συλλογής του Σπαθαρείου Μουσείου Θεάτρου Σκιών, αποτελούν δωρεά του Ευγένιου Σπαθάρη, το 2003, προς τον Δήμο Αμαρουσίου. Πρόκειται, κυρίως, για έργα του Ευγένιου, ενώ υπάρχουν και αρκετά παλαιότερα του πατέρα του, Σωτήρη, καθώς και αντικείμενα από το παγκόσμιο Θέατρο Σκιών.

Η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, δήλωσε ότι «ο Ευγένιος Σπαθάρης διδάχθηκε από τον πατέρα του την τέχνη του Θεάτρου Σκιών, την οποία λάτρεψε, προστάτευσε, σεβάστηκε και ανέδειξε. Ανήσυχο πνεύμα και πολύπλευρο ταλέντο, ο δάσκαλος του ελληνικού Θεάτρου Σκιών καθιέρωσε τον Καραγκιόζη ως σημαντικό ελληνικό παραδοσιακό δρώμενο, αλλά και ως εξαιρετικό είδος τέχνης και τεχνικής, χωρίς να χάσει τη γνήσια λαϊκότητα που εκπροσωπεί. Προσέφερε νέα διάσταση και "ζωή" στον Καραγκιόζη, καθώς εκσυγχρόνισε και εμψύχωσε τον λαϊκό ήρωα μέσα από το θέατρο, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση, τη μουσική, τη ζωγραφική, και τον έκανε γνωστό σε όλον τον κόσμο. Το 1991 ίδρυσε, σε συνεργασία με τον Δήμο Αμαρουσίου, το Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, δωρίζοντάς του 465 αντικείμενα -φιγούρες και σκηνικά- που αποτελούν σήμερα τη μόνιμη συλλογή του Μουσείου. Με τον χαρακτηρισμό της συλλογής του Σπαθαρείου Μουσείου ως μνημείο, αναγνωρίζουμε την ιδιαίτερη καλλιτεχνική, ιστορική και λαογραφική αξία της συλλογής, ως τεκμήριο της άυλης πολιτιστικής μας κληρονομιάς, αλλά και τη σημαντική προσφορά του Ευγένιου Σπαθάρη με το έργο και τη δωρεά του στο να διατηρηθεί ζωντανή η ιστορία του ελληνικού Θεάτρου Σκιών».

Τα εκθέματα του Σπαθάρειου Μουσείου

Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, τα εκθέματα στο Μουσείο αφορούν σε όλη την πορεία του έργου του Ευγένιου Σπαθάρη, από τα πρώτα βήματά του μαζί με τον πατέρα του, τη δεκαετία του '30, έως και το τέλος της ζωής του, το 2009. Η συλλογή είναι καταγεγραμμένη από τη διευθύντρια του Μουσείου, Μένια Σπαθάρη, κόρη του Ευγένιου Σπαθάρη.

Το Σπαθάρειο Μουσείο αποτελεί δημιούργημα της μακροχρόνιας και επίπονης προσπάθειας του δωρητή και δημιουργού του σε συνεργασία με τον Δήμο Αμαρουσίου. Ιδρύθηκε το 1991, αρχικά στεγάστηκε σε ένα ανακαινισμένο νεοκλασικό κτίριο στην πλατεία Κασταλίας και μετέπειτα μεταστεγάστηκε σε μεγαλύτερο και λειτουργικότερο νεοκλασικό ιδιόκτητο κτίριο του Δήμου στο Μαρούσι. Ο ρόλος του Σπαθάρειου Μουσείου θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς βοηθάει στο να προστατευτούν οι συλλογές του Ευγένιου και του Σωτήρη Σπαθάρη, οι οποίες χρονολογούνται από το 1894. Το 2000 καθιερώθηκε να λαμβάνει χώρα εκεί το ετήσιο Φεστιβάλ Θεάτρου Σκιών, τα «Σπαθάρεια», με τη συμμετοχή αξιόλογων καραγκιοζοπαιχτών, τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό.

Η συλλογή περιλαμβάνει τις ακόλουθες ενότητες:

Η πρώτη ενότητα περιλαμβάνει φιγούρες κατασκευασμένες από χαρτόνι, που αποτελούσε το βασικό υλικό κατασκευής τους στα πρώιμα στάδια του Καραγκιόζη στην Ελλάδα, αλλά και αργότερα. Συνολικά, περιλαμβάνει 87 φιγούρες και σκηνικά, του Σωτήρη και του Ευγένιου Σπαθάρη, κατασκευασμένα μεταξύ του 1930 και του 1972. Μεταξύ αυτών και ο πρώτος «τηλεοπτικός» Καραγκιόζης που προβλήθηκε το 1966, πρώτη χρονιά λειτουργίας του Ελληνικού Πειραματικού Σταθμού Τηλεόρασης του Εθνικού Ιδρύματος Ραδιοφωνίας (ΕΙΡ).

Η δεύτερη ενότητα περιλαμβάνει έργα από δέρμα -18 βασικές φιγούρες του Ευγένιου Σπαθάρη μεταξύ του 1935 και του 1980- το οποίο χρησιμοποιήθηκε ως μία απόπειρα παρουσίασης χρώματος στις φιγούρες μέσα από τον μπερντέ, αφού αυτό το υλικό είναι διαπερατό στο φως επιτρέποντας την προβολή έγχρωμων μορφών.

Στην τρίτη ενότητα παρουσιάζονται έργα από ζελατίνη που αντικαθιστά το σκαλιστό χαρτόνι και το δέρμα. Την εισαγωγή του νέου υλικού έφερε στην Ελλάδα από την Αμερική ο καραγκιοζοπαίχτης Θεοδωρόπουλος περίπου το 1923. Αργότερα αυτή αντικαταστάθηκε από το πλαστικό. Η επιλογή του νέου υλικού εξυπηρετεί και την προσαρμογή του Καραγκιόζη στις ανάγκες της τηλεοπτικής παρουσίασής του, αφού το 1979 το σύστημα έγχρωμης εικόνας SECAM άρχισε να μεταδίδεται και στην Ελλάδα. Τα περισσότερα θέματα σε αυτήν την ενότητα προέρχονται από την ελληνική μυθολογία, ιστορία και πολιτική.

Η τελευταία ενότητα αφορά στα αντικείμενα που υπάρχουν στις βιτρίνες, μέσα στις οποίες παρουσιάζονται κάποια (αντικείμενα) που χρησιμοποιούνταν ως ειδικά εφέ στις παραστάσεις, όπως μουσικά όργανα, υλικό, φιγούρες από ξένα Θέατρα Σκιών, βιβλία, αφίσες και δημοσιογραφικά άρθρα, κ.ά.

Το Θέατρο Σκιών έχει τις ρίζες του στην Αρχαία Ελλάδα. Στα Καβείρια και στα Ελευσίνια Μυστήρια, που είχαν τελετουργικό χαρακτήρα, η σκιά που έδινε έμφαση στο υπερφυσικό στοιχείο των Μυστηρίων έπαιζε πολύ σημαντικό ρόλο. Η πρώτη γραπτή μαρτυρία για τον Καραγκιόζη χρονολογείται στις 18 Αυγούστου 1841. Εμφανίστηκε το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα, στην Ήπειρο, για να αναπτυχθεί στην Πάτρα, μέσα από καινοτομίες που επέφερε σε πρόσωπα και θέματα ο καραγκιοζοπαίχτης Μίμαρος μετατρέποντας τον Καραγκιόζη σε ελληνικό οικογενειακό θέατρο. Οι μαθητές του Μίμαρου, εμπλούτισαν το Θέατρο Σκιών και παρέδωσαν την τέχνη στον Σωτήρη Σπαθάρη, στον Αντώνη Μόλλα και στον Χρήστο Χαρίδημο. Ο Σωτήρης Σπαθάρης, πατέρας του Ευγένιου, γεννήθηκε το 1892 στη Σαντορίνη και μεγάλωσε με τους θετούς γονείς του στο Μεταξουργείο. Καθοριστική στιγμή στη ζωή του ήταν όταν παρακολούθησε μία παράσταση Καραγκιόζη από τον καραγκιοζοπαίχτη Γιάννη Μπράχαλη. Τότε κατάλαβε ότι αυτό ήθελε να κάνει επαγγελματικά στη ζωή του. Άρχισε να παρακολουθεί φανατικά τις παραστάσεις όλων των σημαντικών καραγκιοζοπαιχτών εκείνης της εποχής και ξεκίνησε να δίνει παραστάσεις και ο ίδιος, ενώ παράλληλα δούλευε ως οικοδόμος. Στις περιοδείες έπαιρνε μαζί του τον γιο του, Ευγένιο, που γεννήθηκε το 1924 στην Κηφισιά, ο οποίος μυήθηκε από πολύ νωρίς στην τέχνη του Καραγκιόζη. Στις δεκαετίες του 1930 και του 1940 ο Σπαθάρης έγινε ο αγαπημένος καραγκιοζοπαίχτης των καλλιτεχνών και των διανοούμενων της Αθήνας. Βοηθοί του, πάντα, για τα σκηνικά και τα κουστούμια ήταν η γυναίκα του και ο γιος του. Η προσφορά του Σωτήρη Σπαθάρη στο Θέατρο Σκιών ήταν σημαντικότατη. Ήταν ο πρώτος που εισήγαγε στον Καραγκιόζη τη λεγόμενη διαφημιστική «ρεκλάμα», χαρακτηριστικό είδος λαϊκής ζωγραφικής.