Μύθοι και αλήθειες για τα μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα

Την μεθεπόμενη Πέμπτη, 7 Μαρτίου στην Ολομέλεια της Βουλής εισέρχεται το νομοσχέδιο για τα μη κρατικά πανεπιστήμια στην Ελλάδα. Συνιστά μία μεγάλη τομή, αλλά και το τέλος εποχής για μία αναχρονιστική αντίληψη στο χώρο της ανώτατης εκπαίδευσης. Το τέλος ενός taboo. Και αυτό καθώς επί της ουσίας, η νέα νομοθεσία δεν πρόκειται να καταργήσει τα κρατικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, ούτε να τα υποβαθμίσει. Αντίθετα θα τα καταστήσει ανταγωνιστικότερα, καθώς θα εισάγει αναβαθμισμένους όρους ανταγωνιστικότητας στη λειτουργία και το επίπεδο παροχής εκπαίδευσης . Και ένας από τους όρους που διασφαλίζουν αυτές τις συνθήκες είναι ο μη κερδοσκοπικός χαρακτήρας των μη κρατικών πανεπιστημίων.

Πρόκειται για έναν όρο που προστέθηκε, ίσως την τελευταία στιγμή στη νομοθεσία, εγείροντας στην αρχή ερωτήματα, αλλά επί της ουσίας είναι διευκρινιστική, καθώς φέρνει μια ασφαλή ερμηνεία του άρθρου 16 υπό το φως του Ενωσιακού Δικαίου. Και με την αφορμή αυτή, είναι ενδιαφέρον να ανατρέξουμε στο τι σημαίνει αυτός ο όρος. Δηλαδή, τι είναι τα μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, πως διοικούνται, αλλά και πως λειτουργούν ώστε να κατανοήσουμε με μεγαλύτερη σαφήνεια και ποια αλλαγή φέρνουν.

Ξεκινώντας από την «πατρίδα» της μη απαραίτητα κρατικής παιδείας (η οποία όμως ταυτόχρονα έχει σπουδαία πολιτειακά πανεπιστήμια) να καταγράψουμε ότι μερικά από τα πιο έγκριτα και φημισμένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, όπως αυτά της California και του Michigan, λειτουργούν ως μη-κερδοσκοπικά ιδρύματα, ή ως ανεξάρτητα (μη κρατικά), μη κερδοσκοπικά ιδρύματα. Και σε αυτά συγκαταλέγονται ιδρύματα όπως το Harvard, το MIT, το Stanford και το Yale. Αυτό όχι μόνο δεν διαμορφώνει κανένα πρόβλημα στην παράλληλη λειτουργία τους με ιδρύματα σημαντικής φήμης, όπως το Penn State ή το New York State University, αλλά και διευρύνει τις δυνατότητες επιλογής για του υποψηφίους φοιτητές, οι οποίοι μάλιστα έχουν μόνο να επωφεληθούν από την «ευγενική άμιλλα» μεταξύ των φημισμένων αυτών ιδρυμάτων.

Επομένως, έχει και ιδιαίτερη σημασία να δούμε τα χαρακτηριστικά του μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα τους. Κατ’ αρχήν, αυτό σημαίνει ότι δεν υπάρχουν μέτοχοι, ούτε ιδιοκτήτες. Τα μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα στο εξωτερικό περιγράφονται συνήθως ως «ανεξάρτητα» παρά ως «ιδιωτικά», αποσαφηνίζοντας ότι ο σκοπός τους δεν είναι το οικονομικό κέρδος υπέρ ενός ατόμου ή μίας ομάδας.

Αντίθετα, ο πρωταρχικός σκοπός του ιδρύματος δεν είναι η παραγωγή κέρδους, αλλά η επιδίωξη μίας εκπαιδευτικής αποστολής υπέρ της ευρύτερης κοινωνίας. Με αυτή την έννοια, ο σκοπός τους προσομοιάζει με αυτόν των ελληνικών κρατικών πανεπιστημίων. Και μάλιστα περισσότερο απ’ ότι με των ιδιωτικών, κερδοσκοπικών εκπαιδευτικών οργανισμών.

Μια δεύτερη κατηγορία ερωτημάτων αφορά τα έσοδα και την αξιοποίησή τους από τέτοια μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Ως προς αυτό, η διεθνής εμπειρία καταγράφει ότι τα λειτουργικά έσοδα περιλαμβάνουν (φυσικά) δίδακτρα, έσοδα από σίτιση και στέγαση, ερευνητικές επιχορηγήσεις. Και ενδεχομένως κατανομή κληροδοτημάτων αλλά και δωρεές. Και βέβαια δεν είναι τυχαίο ότι κάτι αντίστοιχο συμβαίνει στην Ελλάδα και σε σχολεία όπως το Κολλέγιο Αθηνών, το Pierce-The American College of Greece και το Anatolia στη Θεσσαλονίκη εδώ και πολλές δεκαετίες.

Σε αυτή την κατηγορία εκπαιδευτικών οργανισμών, όλα τα λειτουργικά έσοδα προορίζονται αποκλειστικά για την εκπαιδευτική αποστολή: δηλαδή τη διδασκαλία, την έρευνα, την προσφορά υπηρεσιών και ενδεχομένως την αναβάθμιση εγκαταστάσεων.

Συνήθως, όμως, τα έσοδα από δίδακτρα και λοιπές ανάγκες φοίτησης δεν καλύπτουν το 100% των λειτουργικών δαπανών του οργανισμού. Κατά την διεθνή πρακτική το κενό αυτό καλύπτεται από έσοδα που δεν καταβάλλουν φοιτητές, όπως για παράδειγμα η διανομή κληροδοτήματος, ή οι ετήσιες δωρεές. Και αυτό, στην πράξη, σημαίνει ότι ένας φοιτητής δεν αναλαμβάνει εξ ολοκλήρου το κόστος της εκπαίδευσης που του παρέχεται, αλλά κατά έναν τρόπο «επιδοτείται» οικονομικά, μέσω των επιμέρους δυνατοτήτων που έχει κάθε ίδρυμα.

Υπάρχει βέβαια και το αντίθετο ενδεχόμενο. Δηλαδή, τα ετήσια λειτουργικά έσοδα να υπερβαίνουν τις λειτουργικές δαπάνες. Στην περίπτωση αυτή, το επιπλέον ποσό παραμένει στο ίδρυμα, ή (εφόσον υπάρχουν σχετικοί όροι) ενισχύει το κληροδότημα, για να στηρίξει την εκπαιδευτική αποστολή. Σε κάθε περίπτωση, τα περιουσιακά στοιχεία (assets) του οργανισμού αξιοποιούνται υπέρ των δραστηριοτήτων του ιδρύματος, όπως η διδασκαλία, η έρευνα, αλλά και η προσφορά κοινωνικών υπηρεσιών.

Πιθανόν, κάποιος να διερωτηθεί, καλή αυτή η «θεωρία», αλλά στην πράξη, «ποιος» είναι αυτός που διοικεί έναν τέτοιο οργανισμό και τι εξουσίες έχει;

Κατά τα διεθνή πρότυπα (που διασφαλίζονται και από τη νέα νομοθεσία) η ανώτατη αρχή αποτελείται από ένα εθελοντικό, μη αμειβόμενο Συμβούλιο Επιτρόπων στο οποίο αναφέρεται ο επικεφαλής του οργανισμού. Τα μέλη του Συμβουλίου είναι θεματοφύλακες της αποστολής του οργανισμού. Δεν είναι μέτοχοι και δεν λαμβάνουν καμία οικονομική αποζημίωση από τον οργανισμό. Απεναντίας, οι Επίτροποι αναμένεται να εισφέρουν με ετήσιες δωρεές για να στηρίξουν την εκπαιδευτική αποστολή του ιδρύματος.

Βεβαίως υπάρχει και μια κεντρική, για την όλη συζήτηση, ερώτηση: Είναι αυτά τα μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα εκπαιδευτικά ιδρύματα, ένα «κλειστό club» για λίγους και «έχοντες»;

Η απάντηση, έρχεται επίσης από τη διεθνή εμπειρία: Με στόχο να προσφέρουν πρόσβαση σε όσο το δυνατόν περισσότερους ακαδημαϊκά ικανούς νέους και νέες, τα μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα διαθέτουν ένα σημαντικό ποσοστό του λειτουργικού προϋπολογισμού τους για υποτροφίες και οικονομική στήριξη σε φοιτητές, είτε βάσει οικονομικών κριτηρίων, ή λόγω αριστείας.

Μέσα από τη νέα νομοθεσία θα ανακοπεί και η ροή φοιτητών προς σημαντικά ιδρύματα του εξωτερικού με μεγάλο κόστος. Σήμερα περίπου 40.000 είναι οι Έλληνες φοιτητές του εξωτερικού, οι οποίοι δαπανούν 500 εκατ. ευρώ το χρόνο. Με την ίδρυση των μη κερδοσκοπικών παραρτημάτων ξένων πανεπιστημίων, θα ανακοπεί το ρεύμα μετακίνησης φοιτητών σε ξένα ΑΕΙ. Και βέβαια, εάν οι Έλληνες απόφοιτοι των ξένων πανεπιστημίων παραμείνουν στο εξωτερικό, χάνεται η επένδυση σε ανθρώπινο κεφάλαιο, καινούργιες γνώσεις, ιδέες. Και υπό την έννοια αυτή διατηρείται η τάση του brain drain… αντίθετα από το επιδιωκόμενο brain gain.

Την ίδια στιγμή, δεν πρέπει να διαλάθει της προσοχής ότι μία αναβαθμισμένη παιδεία, θα ενισχύσει το ποιοτικό αποτέλεσμα στην εγχώρια αγορά εργασίας, ενώ την ίδια στιγμή, μπορεί να καταστήσει την Ελλάδα προορισμό για σπουδές από το εξωτερικό, όπως συνέβη τα τελευταία χρόνια στην Κύπρο, συμβάλλοντας σημαντικά στην περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη της χώρας .

Σε πολλές χώρες, η ίδρυση ή η περαιτέρω ανάπτυξη μη κρατικών πανεπιστημίων συνετέλεσε σημαντικά στην αύξηση τόσο της πρόσβασης των φοιτητών των ασθενέστερων οικονομικά οικογενειών στην ανώτατη εκπαίδευση όσο και της κοινωνικής κινητικότητας. Κάτι που για την ελληνική περίσταση σημαίνει ότι τα δημόσια ΑΕΙ, παραμένουν στον πυρήνα του κρατικού ενδιαφέροντος, ενώ απολαμβάνουν αλλαγών, που έρχονται με τη νέα νομοθεσία, ώστε να οδηγηθούν στην εξωστρέφεια και στην βελτίωση της λειτουργίας τους, ενώ την ίδια στιγμή, τα μη κερδοσκοπικά εκπαιδευτικά ιδρύματα έρχονται και αυτά να «ανεβάσουν ταχύτητα» στην ελληνική τριτοβάθμια εκπαίδευση. Το βρίσκετε κακό;