Γλυπτά του Παρθενώνα: Από την κλοπή έως τη διεκδίκηση για επιστροφή

Η επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο στην Ελλάδα αποτελεί για τις ελληνικές κυβερνήσεις, ιστορικά, ένα από τα ύψιστα ζητήματα στην πολιτιστική ατζέντα. Ο πολιτικός σεισμός που προκλήθηκε στο Λονδίνο μετά την ακύρωση του ραντεβού του βρετανού Πρωθυπουργού, Ρούσι Σούνακ, με τον Κυριάκο Μητσοτάκη, ύστερα από τις δηλώσεις του Έλληνα Πρωθυπουργού στο BBC για το πάγιο αίτημα της Ελλάδας για επιστροφή των Γλυπτών στην Ελλάδα επανάφερε, όσο ποτέ άλλοτε, το ζήτημα στην επικαιρότητα.

Τι είναι τα Γλυπτά;

Τα Γλυπτά του Παρθενώνα είναι συλλογή γλυπτών που προέρχονται από την Ακρόπολη των Αθηνών. Αφαιρέθηκαν και κλάπηκαν από τον Τόμας Μπρους, 7ο κόμη του Έλγιν, πρέσβη στην Οθωμανική Αυτοκρατορία από το 1799 μέχρι το 1803, και μεταφέρθηκαν στην Βρετανία το 1806. Η ζωφόρος του Παρθενώνα θεωρείται ότι απεικονίζει την Πομπή των Παναθηναίων.

Οι μετόπες εικονίζουν: στην ανατολική πλευρά τη Γιγαντομαχία, στην δυτική πλευρά την Αμαζονομαχία, στην βόρεια τον Τρωικό Πόλεμο και στην νότια πλευρά τη μάχη μεταξύ Κενταύρων και Λαπίθων. Στο ανατολικό αέτωμα αναπαριστάται η γέννηση της Αθηνάς, ενώ στο δυτικό αέτωμα η διαμάχη της Αθηνάς και του Ποσειδώνα για την κηδεμονία της Αθήνας.

Η ιστορίας της κλοπής

Ο Παρθενώνας, έμεινε, σχεδόν, αλώβητος, από την ολοκλήρωση της οικοδόμησής του, το 431π.Χ., έως το 1687, όταν κατά τη διάρκεια του ενετοτουρκικού πολέμου, δέχτηκε το πρώτο σοβαρό πλήγμα από το βομβαρδισμό των Ενετών. Το μνημείο απώλεσε μεγάλο τμήμα του γλυπτού του πλούτου, κατά τα έτη 1801-1804, όταν ο λόρδος Έλγιν, πρεσβευτής της Μεγάλης Βρετανίας στην Υψηλή Πύλη, κατόρθωσε να αποσπάσει το μισό περίπου του γλυπτού του διακόσμου και να το μεταφέρει στην Αγγλία.

Χαρακτηριστική την περίοδο εκείνη ήταν η επιρροή που ασκούσε η Αγγλική πολιτική στην τουρκική κυβέρνηση, λόγω της στρατιωτικής βοήθειας που οι Άγγλοι είχαν προσφέρει στους Τούρκους στον πόλεμο εναντίων των Γάλλων στην Αίγυπτο. Εκείνη την περίοδο διορίζεται πρέσβης στην Τουρκία, ο Thomas Bruce, 7ος λόρδος του Έλγιν. Εκμεταλλευόμενος την Οθωμανική ηγεμονία στην Ελληνική επικράτεια, ισχυρίστηκε ότι κατάφερε να αποκτήσει φιρμάνι από τις οθωμανικές αρχές για την αποκαθήλωσή τους από τον Παρθενώνα με σκοπό τη μέτρηση και την αποτύπωσή τους σε σχέδια, και στη συνέχεια προχώρησε στην αφαίρεση και φυγάδευσή τους. Η ύπαρξη φιρμανιού και το ακριβές πνεύμα της άδειας αμφισβητείται.

Τα γλυπτά αυτά αποθηκεύτηκαν στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου το 1816. Το 1939 τοποθετήθηκαν στην αίθουσα Duveen που δημιουργήθηκε για αυτό το σκοπό.

Αξίζει να σημειωθεί ότι το 2019 Τούρκοι ερευνητές υποστήριξαν ότι δεν υπήρξε τέτοιο φιρμάνι.

Από τον γλυπτό διάκοσμο του ναού σώζονται:

Μετόπες

Ανατολική πλευρά (Γιγαντομαχία): Στο Μουσείο Ακρόπολης: όλες οι μετόπες (14) – στο μνημείο έχουν τοποθετηθεί αντίγραφα

Δυτική πλευρά (Αμαζονομαχία): Στη θέση τους στο μνημείο: όλες οι μετόπες (14)

Βόρεια πλευρά (Τρωικός Πόλεμος): Στη θέση τους ή στο Μουσείο Ακρόπολης: 13 μετόπες ακέραιες ή σε θραύσματα

Νότια πλευρά (Κενταυρομαχία): στη θέση της στο μνημείο: 1 μετόπη, στο Μουσείο Ακρόπολης: 11 μετόπες ακέραιες ή σε θραύσματα, στο Βρετανικό Μουσείο: 16 μετόπες ακέραιες ή σε θραύσματα (θραύσματα των 6 από αυτές φυλάσσονται και στο Μουσείο Ακρόπολης)

Αετώματα

Ανατολικό αέτωμα (γέννηση της Αθηνάς): στο Μουσείο Ακρόπολης: 4 μορφές , στο Βρετανικό Μουσείο: 10 μορφές

Δυτικό αέτωμα (αγώνας Αθηνάς και Ποσειδώνα): στο Μουσείο Ακροπόλεως: 8 μορφές, στο Βρετανικό Μουσείο: 4 μορφές, θραύσματα της ίδιας μορφής στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακροπόλεως: 6 μορφές

Ζωφόρος

Απεικόνιζε τα Μεγάλα Παναθήναια και την αποτελούσαν 115 λίθοι (119 ανάγλυφες επιφάνειες, δεδομένου ότι οι γωνιαίοι λίθοι αριθμούνται διπλά). Από αυτούς σώζονται πλήρεις ή σε θραύσματα 112 λίθοι. Ειδικότερα: 

Δυτική πλευρά (σώζονται και οι 16 λίθοι): στο Μουσείο Ακρόπολης: 13 λίθοι, στο Βρετανικό Μουσείο: 2 λίθοι

Θραύσματα του ίδιου λίθου στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακρόπολης: 1 λίθος

Νότια πλευρά (σώζονται 41 λίθοι): στη θέση τους στο μνημείο: 2 λίθοι, στο Μουσείο Ακρόπολης: 12 λίθοι, στο Βρετανικό Μουσείο: 24 λίθοι

θραύσματα του ίδιου λίθου στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακρόπολης: 3 λίθοι

Βόρεια πλευρά (σώζονται 46 λίθοι): στο Μουσείο Ακροπόλεως: 24 λίθοι, στο Βρετανικό Μουσείο: 15 λίθοι

θραύσματα του ίδιου λίθου στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακρόπολης: 7 λίθοι

Ανατολική πλευρά (σώζονται 9 λίθοι): στο Μουσείο Ακρόπολης: 3 λίθοι, στο Βρετανικό Μουσείο: 1 λίθος

θραύσματα του ίδιου λίθου: στο Βρετανικό Μουσείο και στο Μουσείο Ακρόπολης: 5 λίθοι

Το χρονικό της διεκδίκησης

Από την πρώτη στιγμή της αφαίρεσης των Γλυπτών του μνημείου άρχισαν οι αντιδράσεις για την κλοπή τους. Αμέσως μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους ξεκίνησε το αναστηλωτικό πρόγραμμα του Παρθενώνα και το μνημείο έγινε εθνικό σύμβολο. Το 1842, «κηρύχθηκε» από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γραμματέα της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, η πρώτη επίσημη αιτίαση της Ελλάδας κατά του Έλγιν και διατυπώθηκε η προσδοκία επιστροφής των διαρπαχθέντων γλυπτών. Το αίτημα επαναλήφθηκε το 1924, με τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από το θάνατο του λόρδου Βύρωνα.

Το 1961, ο Δήμαρχος της Αθήνας αλλά και η Ακαδημία Αθηνών, ζήτησαν από την Αγγλία τον επαναπατρισμό των Μαρμάρων του Παρθενώνα και το 1982 απετέλεσε έτος – σταθμός για το ζήτημα της επιστροφής των Γλυπτών του Παρθενώνα από το Βρετανικό Μουσείο, καθώς στη Γενική Διάσκεψη της UNESCO για την Πολιτιστική Πολιτική στο Μεξικό, η τότε Υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών, Μελίνα Μερκούρη προέβαλε το αίτημα της ελληνικής κυβέρνησης για την επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα στην Ελλάδα. Η ελληνική αντιπροσωπεία υπέβαλε σχέδιο Σύστασης υπέρ της επιστροφής του γλυπτού διακόσμου του Παρθενώνα στην Ελλάδα, που υπερψηφίστηκε με 56 ψήφους υπέρ, 12 κατά και 24 αποχές.

Τον Οκτώβριο του 1984 η Ελλάδα υπέβαλλε επίσημο αίτημα για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα και τον Απρίλιο του ίδιου έτους η βρετανική πλευρά απέρριψε το ελληνικό αίτημα. Το ίδιο έτος, επίσης, η Ελλάδα κατέθεσε επίσημο αίτημα για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα στην UNESCO, το οποίο ενεγράφη στην ημερήσια διάταξη της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Επιστροφή των Πολιτιστικών Αγαθών στις Χώρες Προέλευσής τους ή την Απόδοσή τους σε Περίπτωση Παράνομης Κτήσης.

Από το 1987, το ζήτημα των Γλυπτών του Παρθενώνα έχει ενταχθεί στην επίσημη ατζέντα των θεμάτων της UNESCO, συζητείται ανά διετία στις συνεδριάσεις της Διακυβερνητικής Επιτροπής και κάθε φορά υιοθετείται σύσταση από τα κράτη-μέλη για την προώθηση του ζητήματος.

Το 1999 ανατέθηκε από τη βρετανική κυβέρνηση στην Ειδική Επιτροπή του αγγλικού Κοινοβουλίου για τον Πολιτισμό, τον Αθλητισμό και τα ΜΜΕ (Select Committee) η μελέτη όλων των θεμάτων της βρετανικής πολιτιστικής πολιτικής. Ανάμεσα σε αυτά ήταν και τα ζητήματα επιστροφής πολιτιστικής κληρονομιάς, με κυριότερο το αίτημα για τα Γλυπτά του Παρθενώνα. Σε αυτό το πλαίσιο η Ελλάδα υπέβαλλε Υπόμνημα για τα Γλυπτά του Παρθενώνα.

Με πληροφορίες από το Υπουργείο Πολιτισμού