«Έκρηξη» της νεανικής βίας και εγκληματικότητας - Στοιχεία σοκ

Δεκαεπτάχρονος μαθητής δέχεται επίθεση με κλωτσιές και μπουνιές από ομάδα δέκα ατόμων έξω από Λύκειο, στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, όπου φοιτά. Μεταφέρεται σε νοσοκομείο με εκδορές στο πρόσωπο. Αιτία φαίνεται να ήταν μία «υποβόσκουσα αντιπαλότητα μαθητών», όπως θα πει ο διευθυντής του σχολείου, με αφορμή προηγούμενες εκλογές για το δεκαπενταμελές συμβούλιο. Μετά το περιστατικό, οι γονείς του 17χρονου καταθέτουν αίτημα μετεγγραφής του γιου τους σε άλλο σχολείο.

Η μητέρα μιας δεκατριάχρονης από τη δυτική Θεσσαλονίκη καταγγέλλει ότι δωδεκάχρονη έσβησε τσιγάρο στο στήθος της κόρης της, ύστερα από μεταξύ τους παρεξήγηση, που καταλήγει σε προστριβή. Οι γονείς των κοριτσιών καλούνται στο αστυνομικό τμήμα, όπου παρίστανται και οι δύο μαθήτριες γυμνασίου, παρουσιάζοντας τη δική τους οπτική για το καταγγελλόμενο συμβάν.

Τέσσερις δεκαεπτάχρονοι συλλαμβάνονται μετά από καταγγελία συνομηλίκου τους ότι υπέστη σωματική βία και απειλές με πιστόλι για να εξοφλήσει χρέος από προγενέστερη μεταξύ τους συναλλαγή ναρκωτικών. Το συμβάν διαδραματίζεται στους Ταγαράδες Θεσσαλονίκης, την ώρα που ο καταγγέλλων επιστρέφει από το σχολείο και καταγράφεται από κάμερες ασφαλείας παρακείμενου καταστήματος. Οι ανήλικοι κατηγορούμενοι παραμένουν πέντε μέρες στα κρατητήρια, πριν οδηγηθούν να απολογηθούν -παρουσία των γονιών τους- στην ανακρίτρια Θεσσαλονίκης. Αφήνονται ελεύθεροι υπό τον περιοριστικό όρο να παρακολουθούν δύο φορές τον μήνα ψυχολογικό πρόγραμμα.

Τα παραπάνω είναι τρία μόνο περιστατικά που καταγράφηκαν το τελευταίο διάστημα στη Θεσσαλονίκη και απασχόλησαν την τοπική -και όχι μόνο- επικαιρότητα. Ανάλογα επεισόδια αναδεικνύονται σχεδόν καθημερινά από τα δελτία συμβάντων της ΕΛ.ΑΣ., ενισχύοντας την αίσθηση της έξαρσης της νεανικής βίας και εγκληματικότητας.

Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία της Αστυνομίας, μόνο τον περασμένο Σεπτέμβριο συνελήφθησαν συνολικά 1.353 ανήλικοι για διάφορα αδικήματα και σχηματίστηκαν 1.201 δικογραφίες για ισάριθμες υποθέσεις (η πλειονότητα των υποθέσεων αφορά στην Αττική).

Στην κορυφή των αδικημάτων οι κλοπές και οι ληστείες

Τη μερίδα του «λέοντος» κατέχουν τα αδικήματα που συνδέονται με κλοπές και ληστείες, τα λεγόμενα εγκλήματα κατά ιδιοκτησίας (292 συλλήψεις) και έπονται παραβάσεις του ΚΟΚ και της οδικής ασφάλειας (242). Στην τρίτη θέση των αδικημάτων βρίσκονται οι σωματικές βλάβες (86), ακολουθούμενες από παραβάσεις περί ναρκωτικών (75) και όπλων (28), ενώ κατά τον ίδιο μήνα έγιναν 17 συλλήψεις που αφορούσαν αδικήματα κατά της γενετήσιας ελευθερίας (βιασμοί, πορνογραφία ανηλίκων, προσβολή γενετήσιας αξιοπρέπειας κ.ά.). Αξιοσημείωτο -σύμφωνα με την ανάγνωση των στοιχείων- είναι το γεγονός ότι το ίδιο διάστημα υπήρχαν επτά συλλήψεις για συγκρότηση και ένταξη σε εγκληματική οργάνωση.

Τα στοιχεία από τα Δικαστήρια Ανηλίκων

Αστυνομικές πηγές με γνώση της νεανικής και εφηβικής εγκληματικότητας αναφέρουν στο ΑΠΕ-ΜΠΕ ότι «υπάρχει μία αύξηση στη μεσαία και χαμηλή παραβατικότητα», κάτι που αποτυπώνεται και ποσοτικά στις υποθέσεις που εισάγονται στα αρμόδια Δικαστήρια Ανηλίκων. Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά το σύνολο του 2022, το Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων Θεσσαλονίκης (με αντικείμενο τη χαμηλή και μεσαία εγκληματικότητα, σε αντίθεση με το Τριμελές Δικαστήριο (που δικάζει υποθέσεις για τις οποίες αν τελούνταν από ενήλικα απειλούνται με ισόβια κάθειρξη), ασχολήθηκε με 1474 υποθέσεις, όταν ο αντίστοιχος αριθμός το 2019, δηλαδή προ πανδημίας, ήταν 661. Οι αντίστοιχοι αριθμοί για το 2023 φαίνεται ότι θα ξεπεράσουν αυτούς του προηγούμενου έτους, αφού μόνο κατά το πρώτο εξάμηνο της τρέχουσας χρονιάς, εισήχθησαν 826 υποθέσεις προς εκδίκαση στο ίδιο Δικαστήριο.

Ποινικολόγοι που ασχολούνται με τέτοιες υποθέσεις παρατηρούν, εξάλλου, ορισμένες σημαντικές ποιοτικές διαφοροποιήσεις σε επιμέρους αδικήματα, συγκριτικά με το παρελθόν. Για παράδειγμα, αναφέρουν τα αδικήματα βίας, όπου, όπως επισημαίνουν, υπάρχει μεγαλύτερη αγριότητα στην τέλεση των πράξεων αλλά και μείωση του μέσου όρου ηλικίας όσων εμπλέκονται σε τέτοια περιστατικά.

Αδικήματα βίας στη Θεσσαλονίκη

Σε ό,τι αφορά τα αδικήματα βίας, όπως περιγράφονται στα άρθρα 308 και 309 του ΠΚ (απλές και επικίνδυνες σωματικές βλάβες) στη Θεσσαλονίκη δεν φαίνονται σημαντικές ποσοτικές διαφοροποιήσεις τα δυο τελευταία χρόνια.

Σύμφωνα με τα διαθέσιμα στοιχεία της Γενικής Αστυνομικής Διεύθυνσης Θεσσαλονίκης, το 2022 εξιχνιάστηκαν 44 υποθέσεις σωματικών βλαβών και κατέστησαν κατηγορούμενοι 85 ανήλικοι (οι 8 εξ αυτών για επικίνδυνες βλάβες), ενώ στο πρώτο 9μηνο του 2023 οι αντίστοιχες υποθέσεις ήταν 19 με συνολικά 35 δράστες (οι 10 για επικίνδυνες κακώσεις). Το 2021, κατά το οποίο ίσχυαν οι περιορισμοί λόγω της πανδημίας, εξιχνιάστηκαν συνολικά 10 υποθέσεις σωματικών βλαβών, συνεπεία κρουσμάτων βίας με 16 δράστες (6 για βαριές βλάβες).

Η ψυχολογία της ομάδας και η κουλτούρα του ανταγωνισμού πίσω από τη βία μεταξύ ανηλίκων

Η ψυχολογία της ομάδας και η τρέχουσα κοινωνική κουλτούρα που ενισχύει τον ανταγωνισμό φαίνεται να επηρεάζουν και να εντείνουν το φαινόμενο της βίας μεταξύ ανηλίκων, σύμφωνα με τον Δρ. Ψυχολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Απόστολο Καλιαμπό.

Ο ίδιος, μιλώντας στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, επισημαίνει ότι «σε μια ομάδα επικρατεί ο παρορμητισμός ενώ μειώνεται η ορθολογική σκέψη, η αίσθηση της λογοδοσίας και της υπευθυνότητας. Οι συμμετέχοντες στην ομάδα τείνουν να συμμορφώνονται με μη λογικά κριτήρια στον τρόπο λειτουργίας της ενώ οι αποφάσεις δεν λαμβάνονται ατομικά. Επιπλέον υπάρχει πόλωση, θολώνει η κρίση και το φαινόμενο μεγεθύνεται όταν η ομάδα έρχεται σε αντιπαράθεση με μια άλλη ομάδα».

Την ίδια στιγμή, όπως αναφέρει, αφενός τα παιδιά έχουν ανάγκη να αισθάνονται ότι ανήκουν σε μια ομάδα, γεγονός που ενθαρρύνει τη συμμετοχή τους σε κάθε είδους ομάδας, αφετέρου η βία ενισχύεται ως συμπεριφορά από τη ρητορική μίσους που εμφανίζεται στα μέσα μαζικής επικοινωνίας και το διαδίκτυο, την κουλτούρα του ανταγωνισμού, ακόμη και τα είδη της μουσικής που ακούει η νέα γενιά και εξυμνούν την αποθέωση των υλικών αγαθών, προβάλλουν ως ιδανική κατάσταση τη σωματική δύναμη, την απόκτηση χρημάτων και την επιβολή στο γυναικείο φύλο.

Απέναντι στην κατάσταση αυτή, ο κ. Καλιαμπός θεωρεί ότι πιο επιρρεπείς είναι οι νέοι και οι νέες που δεν έχουν υποστήριξη, ζεστασιά, σχέση κατανόησης με τους γονείς και συναισθηματική κάλυψη από το οικογενειακό τους περιβάλλον, ή εκτίθενται αφενός σε συμπεριφορές βίας και τιμωρίας, αφετέρου σε αδιαφορία ή ανύπαρκτη επίβλεψη από τους γονείς.

Σε ό,τι αφορά το ίδιο το άτομο, παράγοντες που μπορεί να βρίσκονται πίσω από τη βία μεταξύ ανηλίκων είναι οι χαμηλές επικοινωνιακές δεξιότητες, η υπερβολική έκθεση στη βία, η τάση για επίδειξη σκληρής συμπεριφοράς, ένας προσανατολισμός στη σωματική δύναμη, η αδυναμία ενσυναίσθησης και η χαμηλή συναισθηματική νοημοσύνη.

Πώς θα ήταν ένα σχολείο που θα δίδασκε τη συνεργασία και τη διαχείριση του θυμού;

Ο Δρ. Ψυχολογίας του ΑΠΘ πιστεύει πολύ στον ρόλο που μπορεί να διαδραματίσει το σχολείο καθώς, όπως λέει, αντί να μεταδίδει απλώς γνώσεις, έχει πολλά περιθώρια να δώσει έμφαση στις συναισθηματικές και τις ψυχολογικές ανάγκες των νέων.

«Θα πρέπει να δώσουμε έμφαση σε προγράμματα μέσω των οποίων θα παιδιά θα μαθαίνουν το σεβασμό, τη συνεργασία, τη συμμετοχή, τη λήψη πρωτοβουλιών για πράγματα που τους ενδιαφέρουν, τη διαχείριση του θυμού, την επίλυση συγκρούσεων, τη βελτίωση της επικοινωνίας, τη διαχείριση του άγχους και πολλά ακόμη» τονίζει χαρακτηριστικά και επισημαίνει ότι μια τέτοια αλλαγή μπορεί να συμβάλλει ώστε να τεθεί ένα ανάχωμα στη βία.

Οι γονείς να μην επαναπαύονται ποτέ

Όσο για τον ρόλο των γονέων και της οικογένειας, τους καλεί να μην επαναπαύονται ποτέ, να έχουν στο νου ότι θα πρέπει να βελτιώνονται διαρκώς και να αναζητούν πηγές πληροφόρησης, συνεργασία με ψυχολόγους και εκπαιδευτικούς καθώς και πηγές στήριξης με γνώμονα το καλό του παιδιού. «Ένας γονιός μπορεί να δουλεύει όλη μέρα, να μην περνάει καλά και όταν πηγαίνει στο σπίτι να ξεσπάει στα παιδιά. Από την άλλη όμως πλευρά, τα παιδιά έχουν ανάγκες και οι γονείς οφείλουν να τις αντιληφθούν» προσθέτει.

Μιλώντας συγκεκριμένα για την ανάγκη των παιδιών να ανήκουν σε μια ομάδα και να λαμβάνουν αποδοχή από αυτήν, προτείνει στους γονείς να κατευθύνουν τα παιδιά τους αλλά να συμμετέχουν και οι ίδιοι σε δημιουργικές δραστηριότητες, σε διαδικασίες αναζήτησης των προσωπικών κλίσεων και ταλέντων του καθενός και σε ενέργειες από τις οποίες αντλούν χαρά, ικανοποίηση και το αίσθημα ότι η ζωή έχει νόημα.

Η κορυφή του παγόβουνου

Σε κάθε περίπτωση υπογραμμίζει ότι η βία μεταξύ ανηλίκων είναι ένα πολυπαραγοντικό φαινόμενο, στο οποίο εκτός από όλα τα παραπάνω, διαδραματίζουν ρόλο και η πανδημία, η τεχνολογία και οι αλλαγές στην κοινωνία. «Τίποτε δεν γεννιέται από μόνο του ενώ πολλές βλέπουμε μόνο την κορυφή του παγόβουνου, τα συμπτώματα μιας κατάστασης και αγνοούμε τι προηγήθηκε» σχολιάζει.

Η ποινική μεταχείριση - αναμορφωτικά μέτρα

Σημειώνεται ότι ποινικά υπεύθυνοι, στους οποίους επιβάλλονται αναμορφωτικά - θεραπευτικά μέτρα, είναι ανήλικοι άνω των 15 ετών. Μεταξύ των κυριότερων επιβαλλόμενων στην πράξη αναμορφωτικών μέτρων, που προβλέπονται για ανήλικους παραβάτες είναι η επίπληξη, η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς του, η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου στην υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων, η παροχή κοινωφελούς εργασίας από τον ανήλικο, η παρακολούθηση από τον ανήλικο κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων σε κρατικούς, δημοτικούς, κοινοτικούς ή ιδιωτικούς φορείς, η αποζημίωση του θύματος, η συνδιαλλαγή δράστη και θύματος, η τοποθέτηση του ανηλίκου σε ίδρυμα αγωγής και η ανάθεση της εντατικής επιμέλειας και επιτήρησης του ανηλίκου στην υπηρεσία των επιμελητών ανηλίκων.

Με βάση στατιστικά στοιχεία που τηρούνται στην Υπηρεσία Επιμελητών Ανηλίκων, το αναμορφωτικό μέτρο που επιβάλλεται συχνότερα από το Μονομελές Δικαστήριο Ανηλίκων είναι η επίπληξη και ακολουθούν με μικρές διαφοροποιήσεις η ανάθεση της επιμέλειας του ανηλίκου στην υπηρεσία επιμελητών ανηλίκων, η παρακολούθηση από τον ανήλικο κοινωνικών και ψυχολογικών προγραμμάτων, η αποζημίωση του θύματος και η ανάθεση της υπεύθυνης επιμέλειας του ανηλίκου στους γονείς του.